Dorastanie człowieka to jedno ze stadiów rozwoju, które charakteryzuje się indywidualnym procesem i przebiegiem. Efekty tego procesu nadają kierunek dalszych przemian i kształtują umiejętności funkcjonowania człowieka, zarówno w sferze społecznej jak i kulturowej. Dojrzewanie różni się okresem trwania rozwoju, momentem rozpoczęcia, a także intensywnością objawów u każdego człowieka. W literaturze zauważa się trudność w nakreśleniu ram czasowych wieku dorastania. Wynika to z tego, iż każdy człowiek posiada własny zegar dojrzewania, który jest charakterystyczny dla niego samego i odpowiada indywidualnej historii życia (Oleszkowicz, Senejko, 2011). W swojej książce Obuchowska określa okres adolescencji, który rozpoczyna się około jedenastego roku życia i trwa do dziewiętnastego roku życia. Autorka zaznacza, że wiek dorastania można podzielić na dwa podokresy, przy czym 16-ty rok życia ma przełomowe znaczenie. Badania pokazują, iż w tym czasie nasilają się konflikty z rówieśnikami oraz występuje największe nasilenie neurotyczności. Oznacza to, iż nastolatek może silniej doświadczać lęku, stresu oraz napięcia, występuje nadmierne zamartwianie się i nadwrażliwość na sytuacje stresujące. W czasie okresu dorastania jednostka nabywa zdolności reprodukcyjnych, a także zdolności do świadomego kształtowania swojej tożsamości (Obuchowska, 1996).
W okresie adolescencji nastolatkowie doznają ambiwalentnych doświadczeń emocjonalnych. Spowodowane jest to zachodzącymi zmianami biologicznymi, a przede wszystkim hormonalnymi. Młody dorosły często nie rozumie, dlaczego dana emocja pojawia się szybko i przyjmuje silną moc. Negatywne emocje najczęściej pojawiają się podczas powstawania zmian w wyglądzie fizycznym, zaczynają się trudności w grupie rówieśniczej, problematyczna staje się komunikacja z rodzicami oraz rodzeństwem, pojawia się poczucie obciążenia nadmiernymi obowiązkami. Rodzice adolescentów nie rozumieją labilnych zachowań swojego dziecka. Często kształtuje im się obraz dziecka, jako chwiejnego i niestabilnego emocjonalnie. Niezbędne jest zrozumienie wielości zmian, które zachodzą na tym etapie życia nastolatka (Piotrowski, Wojciechowska, Ziółkowska, 2014).
Istotnym aspektem dorastania jest rozwój procesów poznawczych. Okres ten owocuje w poszukiwanie rozwiązań w różnych sytuacjach, pojawia się poczucie sprawczości oraz sprawiedliwości. Zauważa się chęć do zaangażowanej rozmowy z rówieśnikami, a także osobami dorosłymi. Nastolatek poszukuje zasadności ustalonych zasad i norm. Pojawia się rozumienie dedukcyjne, co oznacza rozważanie na temat stawianych hipotez. Ten etap rozwoju niesie za sobą trudność w zakresie decyzyjności. Problematyczne bowiem jest widzenie świata jako jasnej i prostej konstrukcji. Młody człowiek zauważa wiele nowych możliwości, widzi wiele punktów odniesienia do danej sprawy, spowodowane jest to również tym, iż rozwija się myślenie abstrakcyjne. Warto zaznaczyć, że nastolatek uzależniony od opinii innych ludzi, uczy się rozwijać własną ocenę i zdanie. Uruchamia się motyw wyobrażania własnej osoby w kontekście przyszłości. Adolescent tworzy obraz siebie i własnych możliwości w najróżnorodniejszych rolach społecznych (Wygotsky, 2002). Kształtujące się poczucie własnej tożsamości u człowieka niesie za sobą ważne pytanie, kim jestem? Odpowiadając sobie na to pytanie, w ciele zachodzi proces zmian na płaszczyźnie fizycznej, psychologicznej, a także duchowej. Należy zaznaczyć, że aby znaleźć odpowiedź na te pytania, jednostka próbuje modyfikować siebie poprzez eksperymentowanie, czy też naśladowanie innych. Czujnie obserwuje również, czy zmiany są zauważalne dla otoczenia. Termin tożsamości wprowadził Erikson, który zwrócił uwagę, że w okresie adolescencji jednostka przeżywa kryzys tożsamości (Torończak, 2008). Kryzys w teorii Eriksona rozumiany jest jako zdolność rozwinięcia nowych sposobów przystosowania do życia w społeczeństwie, realizację indywidualnych potrzeb, umiejętność nawiązywania relacji oraz uwzględniania potrzeb swoich, a także innych ludzi (Kubacka – Jasiecka, 2010). Sposoby poradzenia sobie z kryzysem tożsamości kształtują osobowość.
Na przełomie wielu zmian psychicznych, społecznych, a także fizycznych, zauważalna jest cecha charakterystyczna dla okresu dorastania. Sensytywność, czyli zarówno zdolność do odczuwania uczuć, ale także nadmierne wyczulenie. Termin ten określony został jako czynnik ryzyka w nasilaniu się zachowań autodestruktywnych u nastolatków (Wycisk, Ziółkowska, 2019). Adolescent ma poczucie utraty kontroli nad własnym, zmieniającym się ciałem. Jest to obszar, który dostarcza nastolatkom wiele niepewności i trudności. Często staje wrażliwy, kiedy słyszy uwagi na swój temat, jednocześnie dostrzega swoje wady, które są niezauważalne dla innych. W tych chwilach niepewności niezwykle istotne jest dostarczenie zrozumienia i wsparcia ze strony rodziny, a także grupy rówieśniczej. Deficyt tych działań może prowadzić do redukowania nadmiernego napięcia poprzez zachowania autodestruktywne.
Opisując okres adolescencji należy zwrócić uwagę na potrzeby jednostki, aby rozwój dorastania nie skutkował negatywnymi zmianami psychicznymi nastolatka.
Potrzeba autonomii, rozumiana jako wolność jednostki do decydowania o sobie. Walka z przeciwnościami i ograniczeniami, które nakładają społeczeństwo i rodzice. Jednostka dąży do spontanicznego podejmowania aktywności i manifestowania własnych potrzeb. Kolejną potrzebą jest poczucie bycia ważną osobą dla innych – potrzeba przynależności. Dzięki niej adolescent uczy się przyjmowania oceny innych, kształtuje sposób i formę komunikacji z ludźmi. Potrzeba akceptacji formułuje pewność siebie i przynależność do grupy, zarówno w świecie realnym jak i wirtualnym. Niemożność sprostania wymaganiom innych powoduje zachwianie obrazu własnej osoby i poczucie niekompetencji. Potrzeby seksualne są na równi z potrzebami aktywności czy poznawczymi. Nastolatek potrzebuje poznawać sfery seksualne. Tutaj ważna jest rola opiekunów, którzy powinni przygotować swoje dziecko do życia w rodzinie. Wskazanie na wartość życia seksualnego w kontekście miłości kształtuje poczucie trwałości uczuć. Prawidłowa edukacja seksualna rozwija dostrzeganie potrzeb oraz respektowania granic innych ludzi (Ziółkowska, Wycisk, 2019).
Świadome zaspokajanie podstawowych potrzeb prowadzi do dojrzałości jednostki. Cały proces rozwoju okresu adolescencji jest czasem spontanicznych decyzji, nieznajomych wyborów, okresem monitorowania swojego ciała i poznawania siebie w grupie społecznej. Niezwykle istotną rolę pełnią rodzice oraz nauczyciele, którzy poprzez przekazywanie ustalonych zasad, modelowanie zachowań, kreowanie nowych doświadczeń i dawanie wsparcia wspomagają proces rozwoju i dają możliwości odnalezienia się w tym trudnym czasie.
Autorka: Daria Żach
Zdjęcie: https://pixabay.com/
Bibliografia:
Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Obuchowska I. (1996). Drogi dorastania. Warszawa: wydawnictwo szkolne i pedagogiczne spółka akcyjna.
Oleszkowicz A, Senejko A. (2011). Psychologia dorastania. Warszawa: PWN.
Piotrowski K, Ziółkowska B, Wojciechowska J. (2014). Wczesna faza dorastania. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Smykowski, B. (2012). Psychologia kryzysów w kulturowym rozwoju dzieci i młodzieży. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Torończak E. (2008). Teoria stadiów rozwojowych E. Eriksona a kształtowanie decyzji zasadniczej człowieka. Warszawa: Studia Gdańskie XXIII 2008
Wycisk J, Ziółkowska B. (2019). Autodestruktywność dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo DIFIN.
Wygotski, L. S. (2002). Rozwój zainteresowań w okresie dorastania. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Ziółkowska B, Weber M. (2011). Piękno w okresie dojrzewania. Spostrzeganie własnego ciała i prewencja zaburzeń łaknienia w środowisku szkolnym. Warszawa: Wydawnictwo DIFIN.
