Statystyki dotyczące samobójstw i prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży są niepokojące: ich liczba z roku na rok jest coraz większa, a prognozy nie są optymistyczne (o czym szerzej można przeczytać tutaj). Wobec tego opracowywanie i wdrażanie programów skutecznej profilaktyki suicydalnej jest koniecznością, zwłaszcza w szkole – miejscu, w którym dzieci i młodzież spędzają najwięcej czasu. W każdym takim wypadku warto korzystać z pomocy specjalisty – zdarza się, że działania zaplanowane przez szkoły dla zapobiegania samobójstwom okazują się nieskuteczne, a czasem wręcz – niebezpieczne.
Dlaczego szkoła?
Szkoła to miejsce, w którym młodzież spędza dużo czasu – pedagodzy i nauczyciele mają więc szansę zaobserwować ewentualne zmiany w zachowaniu uczniów, które mogą świadczyć o ich problemach emocjonalnych, a przez to – zareagować na czas i zapobiec pogłębianiu się depresyjnego stanu. Aby jednak do tego doszło, muszą być świadomi zarówno czynników ryzyka, jak i sygnałów ostrzegawczych – edukacja personelu oświaty w tym zakresie jest szczególnie istotna, zwłaszcza ze względu na możliwy brak świadomości tego, że pewne powszechne szkolne problemy, jak trudności z koncentracją, obniżenie wyników w nauce czy wagarowanie, mogą być objawami depresji. Jak przekonuje Joanna Szymańska: „często otoczenie nie zdaje sobie sprawy z powagi sytuacji, a inne niż zwykle i dziwne zachowanie dziecka wiąże ze znanymi sobie, banalnymi przyczynami. Nastolatek, zdaniem rodziców i nauczycieli, opuścił się w nauce, nie dba o wygląd, bywa rozproszony lub agresywny z lenistwa lub pobudliwości typowych dla wieku dojrzewania. Dorośli usiłują więc cierpliwie przeczekać trudny okres albo koncentrują się na eliminowaniu poszczególnych symptomów nie widząc, iż układają się one w obraz depresji. Zachęty typu «weź się w garść», interwencje wychowawcze, w tym rozmaite sankcje, mają zmotywować nastolatka do zmiany zachowania. Są one z reguły zupełnie nieskuteczne i tylko potęgują jego frustrację” (2012, s. 27).
Jaka profilaktyka?
Ewaluacja wdrażanych przez ostatnie lata programów profilaktyki samobójstw w szkołach, zwłaszcza w USA i Wielkiej Brytanii, wskazała na dwa istotne czynniki zwiększające skuteczność takich działań: długofalowość oraz ekologiczność (wieloaspektowość). Krótkie programy, które koncentrowały się wyłącznie na depresji i samobójstwach, nie wpisując ich w szerszy kontekst szkolnych problemów, często okazywały się nieskuteczne i szkodliwe.
Joanna Szymańska wymienia 3 poziomy, na których jednocześnie powinna odbywać się szkolna profilaktyka suicydalna (2012, s. 20-22). Pierwszym z nich jest promocja zdrowia i profilaktyka uniwersalna, skierowana do wszystkich uczniów i nauczycieli. Jej celem jest budowanie zdrowych i trwałych relacji w obrębie szkolnej społeczności, m.in. poprzez szkolenie nauczycieli i innych pracowników w zakresie pedagogiczno-wychowawczym, ustalenie określonych zasad postępowania, niezgodę na przemoc, dbanie o dobre relacje, wzmacnianie odporności uczniów (np. poprzez warsztaty radzenia sobie ze stresem) i podnoszenie ich samooceny czy wyraźne wskazanie osoby, do której można udać się po pomoc.
Profilaktyka selektywna jest drugim poziomem, w którym działania skupiają się na osobach z grupy zwiększonego ryzyka (np. uczniach z problemami zdrowotnymi, ekonomicznymi, rodzinnymi, z trudnościami w nauce). Rola szkoły w tym zakresie polega na określeniu potrzeb i trudności tych uczniów oraz wsparciu w ich przezwyciężeniu, m.in. poprzez działania włączające ich do grupy rówieśniczej czy pomagające w nauce. Istotne jest tu także nawiązanie kontaktu z rodzicami i współpraca z nimi w rozwiązywaniu trudności.
Ostatni poziom profilaktyki – profilaktyka wskazująca – koncentruje się na osobach z grupy wysokiego ryzyka, tj. po próbie samobójczej. Oprócz działań takich samych, jak w zakresie profilaktyki selektywnej, pracownicy szkoły powinni w dyskretny i stały sposób obserwować ucznia, zapewnić mu opiekę szkolnego specjalisty oraz współpracować z rodzicami w zakresie zapewnienia mu stałej specjalistycznej opieki poza szkołą.
Obalanie stereotypów jako forma profilaktyki
Obalanie stereotypów może być także jedną z form profilaktyki skupiającej się na edukowaniu środowiska, na co wskazuje Bartłomiej Widawski. Te najczęściej spotykane to:
- samobójcy chcą umrzeć za wszelką cenę – nieprawda, próby samobójcze wiążą się często z chęcią zwrócenia uwagi na swoje problemy, są formą komunikatu dla otoczenia: jest mi źle, pomóż mi;
- samobójcy nie chcą umrzeć, chcą tylko manipulować otoczeniem – nie jest to prawdą, bo pomimo chęci zwrócenia na siebie uwagi, większość samobójców rzeczywiście nie widzi sensu dalszego życia;
- poprawa nastroju po kryzysie samobójczym oznacza koniec zagrożenia – nie da się tego jednoznacznie orzec, czasami może to świadczyć o np. pogodzeniu się z decyzją o własnej śmierci;
- samobójstwu nie można zapobiec – można, wystarczy uważnie obserwować osobę i reagować na czas;
- wszyscy samobójcy są chorzy umysłowo – jest to szkodliwy stereotyp, wiążący się ze strachem przed osobami chorymi psychicznie; to prawda, że choroba psychiczna zwiększa prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa, jednak 10-30% samobójstw popełniają osoby bez zaburzeń psychicznych.
Internet a zapobieganie samobójstwom
Rola internetu w profilaktyce zachowań suicydalnych jest niejednoznaczna. Z jednej strony oferuje profesjonalną pomoc w postaci stron internetowych przygotowanych pod merytoryczną opieką specjalistów (jak www.116111.pl, www.przyjaciele.org, www.samobójstwo.pl), z drugiej – jest niekiedy źródłem inspiracji dla przyszłych samobójców czy wręcz ich gloryfikacji. Katarzyna Wasilewska-Ostrowska badając fora internetowe na których poruszano tematykę samobójstw, stwierdziła, że najczęściej są one miejscem, gdzie poszukuje się pomocy – często bezskutecznie.
Jak nie pomagać?
Pojedyncze zajęcia dotyczące tematyki samobójstw, niepowiązane z działaniami profilaktycznymi, mogą odnieść przeciwny skutek, stając się dla uczniów przeżywających kryzys niejako reklamą samobójstwa jako wyjścia z trudnej sytuacji. Tak samo ukazywanie samobójstwa jako reakcji na stres czy prezentowanie psychologicznych mechanizmów może sprzyjać postrzeganiu go jako nieuchronnego czy akceptowalnego rozwiązania problemów. Złym pomysłem jest także prezentowanie wszelkich materiałów audiowizualnych dotyczących samobójstw (filmów, artykułów prasowych, zdjęć), poprzez które uczniowie mogą utożsamić się z tragicznymi ofiarami i chcieć je naśladować. Tak samo może zadziałać spotkanie z rówieśnikami, którzy próbowali popełnić samobójstwo – zgodnie z tzw. efektem Wertera.
Autorzy: Marta Soczewka – kryminolog, socjolog; Julia Krzesicka – wolontariusz Fundacji Zobacz… JESTEM
Bibliografia
- Szymańska J., (2012), „Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży. Poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców”, Warszawa, Ośrodek Rozwoju Edukacji.
- WHO, (2014), „Preventing suicide. A global imperative, http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/131056/1/9789241564779eng.pdf
- Wasilewska-Ostrowska K., (2015), „Profilaktyka zachowań suicydalnych wśród młodzieży”, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 14(3), s. 154-164.
- Brodniak W. A., (2012), „Ramowy program zapobiegania samobójstwom w Polsce na lata 2012-2015”, Warszawa, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
