Zakaz stosowania kar cielesnych wobec dzieci

W wielu kulturach przemoc w wychowaniu była w przeszłości codziennością. Bicie dzieci było
powinnością rodziców, opiekunów, nauczycieli, jak również wychowawców.
Uważano, że jest to skuteczny sposób dyscyplinowania, uczenia posłuszeństwa, kształtowania charakteru
oraz moralności. W wielu krajach, również w Polsce, wprowadzono całkowity zakaz stosowania
przemocy wobec dzieci, w tym zakaz kar cielesnych. Zgodnie z art. 96 1 (1) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim
zakazuje się stosowania kar cielesnych /1/. Regulacja ta pozostaje w zgodzie ze stanowiskiem
psychologii oraz pedagogiki, które podkreślają, że kary cielesne wobec dziecka stanowią przykład
wadliwego sposobu wychowania, co prowadzi w niektórych przypadkach do trwałych zaburzeń w
okresie późniejszym. /2/

W art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie jest zawarta definicja przemocy w rodzinie, którą wypełnia stosowanie kar cielesnych przez rodziców, co może prowadzić do wszczęcia procedury „Niebieskie Karty”, uregulowanej w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”.

Według §5 ust. 2 tego rozporządzenia, jeżeli osobami, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie wobec dziecka, są rodzice, opiekunowie prawni lub faktyczni, działania z udziałem dziecka przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 §11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.

Według §5 ust. 3 tego rozporządzenia działania z udziałem dziecka, co do którego istnieje podejrzenie, że jest dotknięte przemocą w rodzinie, powinny być prowadzone w miarę możliwości w obecności psychologa. Należy zaznaczyć, że stosowanie przez rodziców kar cielesnych może prowadzić do wypełnienia znamion niektórych przestępstw zawartych w Kodeksie
karnym, takich jak przeciwko życiu i zdrowiu. /3/ Według Konwencji o prawach dziecka każde dziecko ma prawo do szczególnej troski i pomocy oraz dla pełnego harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia, jak również powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności./4/

Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi m.in., że rodzice mają obowiązek wychowywać dziecko
pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierować nim, obowiązani są troszczyć się o jego
fizyczny i duchowy rozwój i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa,
odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96), władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak
tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 §3)./5/
Art. 18 Konstytucji przewiduje, że ze względu na znaczenie rodziny podlega ona ochronie
prawnej./6/
Biorąc pod uwagę powyższe obowiązki rodziców, a wśród nich szczególny obowiązek wychowania
dziecka w rodzinie oraz znaczenie rodziny, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 listopada
1998 r., sygn. II CKN 893/97 stwierdził, że podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej mogą być
nie tylko działania lub zaniechania rodzica względem samego dziecka, charakteryzujące jego
naganny stosunek do obowiązków rodzicielskich, ale także działanie ukierunkowane na niszczenie
naturalnego środowiska rodzinnego dziecka. /7/
Wpisanie do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego generalnego zakazu stosowania kar cielesnych,
bez zdefiniowania tego pojęcia, oznacza, że jest to zakaz przemocy w rodzinie w myśl bardzo
szerokiej definicji zawartej w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w
rodzinie, która zawiera definicję terminu „przemoc w rodzinie”, nie definicję terminu „kara
cielesna”, a przemoc w rodzinie i kara cielesna są to dwa odrębne określenia. Zgodnie z definicją
Komitetu Praw Dziecka określoną w wydanej w 2006 r. Uwadze Ogólnej Nr 8 pt. „Prawo dziecka
do ochrony przed karami cielesnymi i innymi okrutnymi i poniżającymi formami karania”, kara
cielesna lub fizyczna to użycie siły fizycznej w celu wywołania w określonym, nawet niewielkim
zakresie, bólu lub dyskomfortu. Kara fizyczna obejmuje najczęściej, zdaniem Komitetu, uderzenie
dziecka ręką lub z użyciem jakiegoś przedmiotu, np. pasa, może również polegać, przykładowo, na
kopaniu, potrząsaniu lub ciągnięciu dziecka za uszy czy na klapsach. Naruszenie zakazu kar cielesnych
określonego w art. 96 (1) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego można rozpatrywać jako sytuację
uzasadniającą ingerencję sądu opiekuńczego w wykonywanie władzy rodzicielskiej lub opieki. Na
podstawie art. 109 wspomnianego wyżej Kodeksu w przypadku, gdy dobro dziecka jest zagrożone,
sąd opiekuńczy w drodze zarządzenia może w szczególności zobowiązać rodziców do określonego
postępowania lub skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią
rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym
wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń, a także poddać wykonywanie
władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego lub zarządzić umieszczenie
małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Prawo do
nietykalności cielesnej oraz wolność od poniżającego traktowania lub karania należy do
podstawowych praw człowieka.

Według art. 48 Konstytucji rodzice /8/ mają prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, jednak realizacja przez rodziców prawa do wychowania dzieci nie może oznaczać naruszania praw i wolności człowieka przysługujących dziecku, co może nastąpić przez stosowanie kar cielesnych.
Nietykalność cielesna jest dobrem chronionym, jej naruszeniem jest każde bezprawne dotknięcie
innej osoby. Według orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Białymstoku (sygn. II AKa 137/12)
„Naruszeniem nietykalności cielesnej są wszystkie czynności oddziałujące na ciało innej osoby,
które nie są przez nią akceptowane. Naruszenie nietykalności cielesnej nie musi łączyć się z
powstaniem obrażeń, jednakże musi mieć ono wymiar fizyczny”./9/
W sytuacji karcenia małoletniego w sposób wykraczający poza potrzeby w zależności od swojego
zachowania, sprawca może odpowiadać za wypełnienie znamion różnych przepisów karnych, takich
jak:

• znieważenie (art. 216 k.k.),
• groźby karalne (art. 190 k.k.),
• bezprawne pozbawienie wolności (art. 189 k.k.) oraz znęcanie (art. 207 §1 k.k.).

W sytuacji dopuszczenia się karcenia cielesnego w zależności od skutków sprawca może odpowiadać za inne czyny, jak np.

• naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.),
• zmuszanie do określonego zachowania (art. 191 k.k.),
• spowodowanie lekkiego, średniego bądź ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 i 157 k.k.), nieumyślne
• spowodowanie śmierci (art. 155 k.k.) czy nawet zabójstwo (art. 148 §1 k.k.).

Należy jednak zauważyć, że na płaszczyźnie naruszenia nietykalności cielesnej trzeba rozważyć szczególnie wnikliwie stopień społecznej szkodliwości takiego czynu. Wzajemne relacje stron oraz intymność relacji rodzinnych ogólnie nakazują uznać, że wszelkie decyzje o pociągnięciu rodziców/opiekunów do odpowiedzialności karnej powinny być podejmowane z dużą ostrożnością./10/
Według Rzecznika Praw Obywatelskich zakaz bicia dzieci ma charakter absolutny, nie ma od niego
żadnych wyjątków. Naruszenie zakazu stosowania kar cielesnych nie może być
uzasadnione prawem rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami./11/