Środki przeczyszczające to leki stosowane do leczenia zaparć. Wykorzystywane są także przy przygotowaniu pacjenta do badań obrazowych (usg, rentgen itp.) i endoskopowych (kolonoskopia, ileoskopia), stosowane również do oczyszczenia jelit przed zabiegami chirurgicznymi.
Leki te jeśli używane są bez wskazań medycznych, w nadmiernych ilościach i zbyt długo powodują poważne zagrożenia dla zdrowia.
Do najczęstszych i najpoważniejszych należy odwodnienie ze wszystkimi konsekwencjami. Środki przeczyszczające wraz z wodą usuwają elektrolity (potas, sód, chlor) niezbędne do prawidłowego działania mięśni. Stan niedoboru zwłaszcza potasu (hipokaliemia) powoduje bolesne skurcze mięśni, drżenia, osłabienie siły skurczu. Powoduje to, że osoba nadużywająca czuje permanentne zmęczenie, brak siły. Niedobór potasu może prowadzić do poważnych zaburzeń rytmu serca. Zaburzenia bywają na tyle poważne, że mogą doprowadzać do omdleń.
Właściwa objętość krwi jest niezbędna dla utrzymania prawidłowego ciśnienia i jest jednym z czynników koniecznych dla prawidłowej pracy serca. Odwodnienie powoduje spadek ciśnienia – kolejny powód do omdleń, odczuwania słabości, i niemożności normalnego funkcjonowania. Krew jest nośnikiem tlenu i substancji odżywczych. Za mała objętość krwi uniemożliwia prawidłowe odżywienie tkanek i narządów w tym najważniejszych dla życia (mózg, nerki, płuca). Niedokrwienie mózgu prowadzi do kłopotów z nauką, normalnym myśleniem, zawrotów głowy, zaburzeń koordynacji ruchowej i równowagi, a także omdleń.
Odwodnienie długotrwałe prowadzi do tzw „zagęszczenia krwi”, czyli za dużej liczby krwinek w stosunku do osocza, co z kolei zwiększa ryzyko zakrzepicy żylnej, zatorowości płucnej i udarów mózgu.
Skrajnym objawem odwodnienia jest wstrząs prowadzący bardzo szybko do śmierci. Objawami wstrząsu są: narastające splątanie, lęk, spadek ciśnienia do utraty przytomności, przyspieszenie rytmu serca, blada skóra.
Prawidłowe nawodnienie organizmu jest kluczowe dla przeżycia, organizm wysyła sygnały alarmowe takie jak: wzmożone pragnienie, spierzchnięte usta. Organizm w stanie odwodnienia oszczędza wodę: zmniejsza się; potliwość i wydalanie moczu, który jest mocno zagęszczony i ciemny; wytwarzanie śliny stąd suchość w ustach; ilość soków trawiennych (niestrawność, bóle brzucha, nudności ,a niekiedy też wymioty), zmniejsza się laktacja.
Nadużywanie środków przeczyszczających może doprowadzić do hiperaldosteronizmu z utrwalonym, trudnym do leczenia nadciśnieniem. Może pojawić się białkomocz i krwiomocz, rozwinąć się niewydolność nerek. Nadmiernie zagęszczony mocz sprzyja powstawaniu kamieni nerkowych.
Środki przeczyszczające często powodują skurczowe bóle brzucha, podrażnienie jelit, skurcze macicy. Stosowane w ciąży mogą doprowadzić do poronienia.
Wzmożona perystaltyka przewodu pokarmowego przy stanie zapalnym wyrostka robaczkowego może spowodować jego pęknięcie. Rozlanie ropnej treści wyrostka może prowadzić do bardzo groźnych powikłań ze śmiercią włącznie.
Długotrwałe stosowanie środków przeczyszczających doprowadza do rozwoju „syndromu jelita leniwego”- atonii jelit. Oznacza to, że coraz trudnej jest się wypróżnić bez wspomagania. Rozwijają się i utrwalają zaparcia, potrzebne są też coraz większe dawki leku do osiągnięcia tego samego efektu. Powstaje uzależnienie od środków przeczyszczających.
Leki te są podzielone w klasyfikacji anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej (ATC) na kilka grup różniących się bezpieczeństwem stosowania i mechanizmem działania.
Klasyfikacja ATC
A06A leki przeczyszczające:
- A06AA Zmiękczające leki przeczyszczające.
- A06AB Kontaktowe leki przeczyszczające.
- A06AC Leki przeczyszczające zwiększające objętość mas kałowych.
- A06AD Osmotyczne leki przeczyszczające.
- A06AG Wlewki doodbytnicze..
- A06AH Antagoniści obwodowych receptorów opioidowych.
- A06AX Inne leki przeczyszczające.
Zmiękczające leki przeczyszczające
Do grupy tej należy parafina płynna (paraffinum liquidum) i dokusan sodowy. Najczęściej stosowana jest parafina – bezbarwny, bezwonny, oleisty płyn. Przeznaczona jest do krótkotrwałego leczenia zaparć. Parafina praktycznie nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Ma właściwości smarujące i na tym opiera się jej mechanizm działania. Powleka ścianę jelit oraz masy kałowe powodując łatwiejsze ich przesuwanie. Utrudnia wchłanianie wody i substancji odżywczych, co upłynnia i zwiększa objętość kału. Użyta w nadmiarze doprowadza do biegunki.
Z nadużywaniem parafiny wiąże się wyciekanie jej przez odbyt – niekontrolowane wydalanie. Stosowana dłuższy czas powoduje objawy niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K). To z kolei wiąże się między innymi z osteoporozą.
Przy stosowaniu tego leku czasami obserwowano zwłóknienie płuc lub węzłów chłonnych.
Kontaktowe (drażniące) leki przeczyszczające -antrazwiązki – więcej w artykule www.zobaczjestem.pl
Leki przeczyszczające zwiększające objętość mas kałowych
W grupie tej znajdują się surowce błonnikowe – nasiona babki płesznika, nasiona lnu, otręby zbożowe. Można je kupić w postaci ziaren, tabletek, kapsułek, proszków, gum go żucia i innych. Dostępne są w aptekach, sklepach spożywczych, sklepach z odżywkami sportowymi, ze zdrowążywnością i w innych źródłach.
Stosowane są do leczenia zaparć nawykowych. Mogą być używane długi czas.
Surowce błonnikowe zawierają substancje, które nie ulegają trawieniu, a jednocześnie mają zdolność wiązania wody. Jeżeli w jelitach znajdzie się jednocześnie błonnik i wystarczająca ilość wody to nastąpi spęcznienie błonnika i zwiększenie objętości stolca. W konsekwencji nastąpi rozciągnięcie ścian jelita grubego i pobudzenie fizjologicznej defekacji.
Nadmierne spożycie preparatów przeczyszczających zawierających błonnik może doprowadzić do poważnych zaparćłącznie z niedrożnością jelit zwłaszcza gdy nie jest powiązane z wypijaniem odpowiednich ilości wody. Błonnik pęcznieje i gdy wody jest za mało pochłania całą wodę z jelit tworząc zbitą masę.
W jelicie naturalnie bytują bakterie, dla których błonnik jest pożywką. Używanie błonnika w nadmiarze może prowadzić do wzdęć i bólu brzucha, ponieważ bakterie rozkładając błonnik produkują gazy.Błonnik ma właściwości absorpcyjne. Leki zażywane łącznie z błonnikiem mogą słabiej działać. Zawsze musi być zachowany odstęp czasowy między błonnikiem, a lekami. Nadużywanie pęczniejących środków przeczyszczających skutkuje rozwojem niedoborów witamin i minerałów.
Przy odchudzaniu preparaty błonnikowe używane są jako środki zmniejszające łaknienie. Wypełniają mechanicznie żołądek, gdzie po spęcznieniu w obecności wystarczającej ilości wody dają uczucie sytości.
Osmotyczne leki przeczyszczające
Należą tu osmotycznie czynne, trudno wchłanialne substancje, takie jak siarczan magnezu czyli sól gorzka, laktuloza, makrogole. Dostępne są w proszkach do sporządzenia roztworu lub gotowych roztworów.
Leki z tej grupy znacznie różnią się wskazaniami i bezpieczeństwem stosowania.
Sól gorzka przeznaczona jest do doraźnego leczenia zaparć. Przewlekłe stosowanie zwłaszcza w przekroczonych dawkach prowadzi do rozwoju niewydolności nerek. Przyczyną tego zjawiska jest nadmierne stężenie magnezu we krwi. Nie może być stosowana w ciąży. Wypróżnienie następuje po kilu godzinach od zażycia.
Laktuloza stosowana jest w leczeniu zaparć nawykowych nawet u dzieci. Jeśli jest taka potrzeba może być używana długotrwale. Charakterystycznym działaniem ubocznym laktulozy są wzdęcia.
Makrogole są uważane za najbezpieczniejsze z tej grupy leków. Zarówno laktuloza jak i makrogole działają w zalecanych dawkach powoli. Efekt osiąga się po 1-2 dniach.
Mechanizm działania wszystkich tych leków opiera się na osmozie. Podawane są jako stężone roztwory hiperosmotyczne. Powoduje to zatrzymanie w jelitach większej ilości wody w celu wyrównania stężeń (ciśnienia osmotycznego) pomiędzy światłem jelita a jego komórkami. Powstaje większa objętość miękkiego kału stymulująca prawidłowy odruch defekacji.
Stosowane w nadmiarze powodują biegunki z odwodnieniem.
Wlewki doodbytnicze
Do grupy tej należąśrodki podawane doodbytniczo. Mogą to być czopki lub płyny do lewatyw. Najczęściej stosowane są glicerol w postaci czopków i fosforany w postaci wlewek doodbytniczych.
Fosforany używane są przed zabiegami chirurgicznymi na jelitach i przed badaniami endoskopowymi. Są pomocne przy ciężkich zaparciach na przykład z wytworzeniem kamieni kałowych. Stosuje się je też wtedy, gdy występuje atonia jelit.
W nadmiernych ilościach powodują ucieczkę wody i elektrolitów, następuje odwodnienie. Nadużywanie fosforanów we wlewkach może spowodować niewydolność nerek.
Czopki glicerynowe stosowane są do krótkotrwałego leczenia zaparć. Nadużywane mogą powodować podrażnienie i stany zapalne odbytu.
Leki ze wszystkich omówionych powyżej grup działają przede wszystkim w jelicie grubym. Trawienie i przyswajanie składników odżywczych następuje w innych częściach przewodu pokarmowego. Jelito grube odpowiedzialne jest głównie za wchłanianie wody i elektrolitów. Wzrost ilości wydalanego kału nie oznacza zmniejszenia wykorzystania składników odżywczych.
Wszystkie działają po dość długim czasie od zastosowania, co oznacza, że nie mają wpływu na zjedzony posiłek. Te, które są stosowane doodbytniczo działają miejscowo, więc tym bardziej nie wpływają na wchłanianie białek, tłuszczów i węglowodanów. Utrata wagi spowodowana jest ucieczką wody potrzebnej do uformowania biegunkowego stolca. Uzupełnienie płynów przywraca wagę. Te, które działają łagodnie nie są stosowane jako środki kompensacyjne, gdyż nie powodują natychmiastowego spadku wagi.
Jako środki kompensacyjne najczęściej stosowane są kontaktowe leki przeczyszczające. Wynika to z ich gwałtownego działania i dostępu w postaci łatwej do przedawkowywania. Powodują radykalne opróżnienie jelita grubego, co daje uczucie lekkości i płaski brzuch po ich zastosowaniu. Efekty nie są trwałe – ucieka tylko woda i elektrolity. Rozwój atonii jelit sprzyja zwiększaniu dawek. Radykalne przeczyszczenie sprawia, że fizjologiczny czas następnej defekacji wydłuża się nawet o kilka dni, co sprzyja rozwojowi uzależnienia.
