Antrazwiązki to grupa składników naturalnie występujących w wielu roślinach. W naturze występują w formie glikozydów (w połączeniu z cukrami). W tej formie nie wykazują aktywności farmakologicznej. Żeby mogły działać muszą być rozłożone do wolnych antronów, co zachodzi w jelicie grubym przy udziale bakterii normalnie tam bytujących. Dopiero w takiej postaci wywierają swoje działanie.
Mają różne właściwości farmakologiczne, ale w lecznictwie przyjęły się prawie wyłącznie jako środki przeczyszczające.
Źródłem antrazwiązków są: aloes, kruszyna, senes, rzewień i kilka innych roślin rzadziej stosowanych w Polsce. Sprzedawane są w postaci herbatek z pojedynczych ziół i mieszanek, tabletek, syropów. Ze względu na zagrożenia związane z ich stosowaniem w chwili obecnej można je dostać tylko w aptece.
Zastosowanie antrazwiązków
Antrazwiązki są wykorzystywane do krótkotrwałego leczenia zaparć. Zaliczane są do kontaktowych (drażniących, pobudzających) środków przeczyszczających (klasyfikacja ATC A06AB) co oznacza, że działają dopiero po kontakcie ze ścianą jelita grubego.
Mechanizmów działania mają kilka i nie wiadomo, które z nich są najważniejsze:
- Pobudzają receptory powodując odruchowe przyspieszenie perystaltyki, zmniejszenie wchłaniania wody i elektrolitów (Na+, K+, Cl-, wodorowęglany).
- Blokują enzymy (Na+K+ATP-azy) odpowiedzialne za wchłanianie jonów sodowych i wody.
- Zwiększają w komórkach jelita grubego (enterocytach) ilości związku (cAMP) odpowiedzialnego za usuwanie jonów chlorkowych z wnętrza komórek. Proces ten pociąga za sobą również przemieszczanie do światła jelita jonów sodowych i wody.
- Zwiększają przepuszczalność bariery jelitowej (rozszczelniają połączenia między komórkami nabłonka jelita grubego), a co za tym idzie część wchłoniętych jonów i wody wraca do światła jelita.
Część antrazwiązków wchłania się z jelit do krwi. W tkankach są przetwarzane (metabolizowane) do kolejnych czynnych produktów (emodyny), które następnie są wydzielane do światła jelita grubego, gdzie drażnią komórki nerwowe splotu warstwy mięśniowej jelita nasilając skurcze jelita i doprowadzając do wypróżnienia. Mechanizm ten odpowiedzialny jest również za przekrwienie narządów miednicy małej, co może zwiększać skurcze macicy (poronienie, wzrost nasilenia krwawień miesiączkowych).
Wszystkie wyżej opisane działania powodują rozmiękczenie zbitych, twardych mas kałowych oraz zwiększenie ich objętości, co jest konieczne do uruchomienia odruchu defekacji.
Z przedstawionych wyżej mechanizmów działania jasno wynika brak wpływu na usuwanie substancji odżywczych (tzw. kalorii) – białka, tłuszczów i węglowodanów. Wypróżnienie następuje dopiero 8-12 godzin po przyjęciu leku, co oznacza, że usuwane są wyłącznie niestrawialne resztki pokarmowe (balasty) oraz woda i elektrolity.
Z fizjologii trawienia wynika niemożność usuwania w ten sposób przyjętego pokarmu – jest on trawiony i przyswajany w innych niż jelito grube odcinkach przewodu pokarmowego.
Wiele osób mylnie sądzi, że środki te powodują niewchłonięcie pokarmu, gdyż defekacja następuje niemalże natychmiast po posiłku. To z kolei wynika z mechanizmów wypróżnienia. Po spożyciu posiłku odruchowo zaczynają kurczyć się jelita, co w krótkim czasie (ok. 20 -30 min) powoduje przesunięcie treści jelitowej (w tym mas kałowych) do dalszych części przewodu pokarmowego. Stąd pojawia się parcie na stolec i potrzeba wypróżnienia.
Dlaczego są stosowane jako kompensacja?
Zażywanie antrazwiązków, zwłaszcza w przekroczonych dawkach prowadzi do biegunek. Po ich zastosowaniu z organizmu są usuwane duże ilości wody, co powoduje natychmiastowy spadek masy ciała. Ponieważ leki te działają drastycznie, wydalana jest cała zawartość jelita grubego co może dawać uczucie lekkości i natychmiastowe spłaszczenie brzucha. Powyżej napisaliśmy, że wypróżnienia następują często w niedługim czasie od ostatniego posiłku, co sprzyja myśleniu jakoby usuwany był ten właśnie pokarm. Konsystencja stolca może być bardzo luźna i może go być sporo co również potwierdza to błędne myślenie. Waga rzeczywiście chwilowo spada, ale wynika to wyłącznie z utraty wody i elektrolitów a nie tłuszczu, więc daje tylko chwilowe rezultaty.
Cały mechanizm działania kontaktowych leków przeczyszczających sprzyja myśleniu „najem się, ale nie ma się czym przejmować bo przecież mam cudowny środek, który zapobiegnie konsekwencjom (nie przytyję)”
Niebezpieczeństwa związane z używaniem/nadużywaniem
Większość zagrożeń jest związana bezpośrednio z mechanizmami działania tych leków. Pierwszym i najostrzejszym niebezpieczeństwem jest odwodnienie organizmu. U osób nadużywających antrazwiązków występuje ostre, ale i przewlekłe odwodnienie. Prawidłowe działanie żywego organizmu wymaga utrzymania odpowiednich stężeń różnych substancji w komórkach, jak również w płynach pozakomórkowych. Nośnikiem wszystkich składników rozpuszczalnych jest woda. Dlatego stan odwodnienia jest bardzo niebezpieczny dla człowieka:
Wraz z wodą usuwane są elektrolity (potas, sód, chlor) niezbędne do prawidłowego działania mięśni. Stan niedoboru zwłaszcza potasu (hipokaliemia) powoduje bolesne skurcze mięśni, drżenia, osłabienie siły skurczu. Odbierane jest to przez chorego jako permanentne zmęczenie, brak siły.
Dotyczy to również serca, które też jest mięśniem. Niedobór potasu może prowadzić do poważnych zaburzeń rytmu serca. Chory odczuwa nierówne „bicie serca”, przyspieszenie akcji serca (tachykardia). Zaburzenia bywają na tyle poważne, że mogą doprowadzać do omdleń.
Właściwa objętość krwi i osocza (wody) jest niezbędna dla utrzymania prawidłowego ciśnienia i jest jednym z czynników koniecznych dla prawidłowej pracy serca. Odwodnienie powoduje spadek ciśnienia – kolejny powód do omdleń, odczuwania słabości, i niemożności normalnego funkcjonowania.
Krew jest nośnikiem tlenu i substancji odżywczych. Za mała objętość krwi uniemożliwia prawidłowe odżywienie tkanek i narządów w tym najważniejszych dla życia (mózg, nerki, płuca). Niedokrwienie mózgu prowadzi do kłopotów z nauką, normalnym myśleniem, zawrotów głowy, zaburzeń koordynacji ruchowej i równowagi, a także omdleń.
Utrata wody w dłuższym czasie prowadzi do tzw „zagęszczenia krwi” czyli za dużej liczby krwinek w stosunku do osocza, co z kolei zwiększa ryzyko zakrzepicy żylnej, zatorowości płucnej i udarów niedokrwiennych mózgu.
Skrajnym objawem odwodnienia jest wstrząs hipowolemiczny prowadzący bardzo szybko do śmierci. Objawami wstrząsu są narastające splątanie, lęk, spadek ciśnienia do utraty przytomności, przyspieszenie rytmu serca, blada skóra.
Ponieważ prawidłowe nawodnienie organizmu jest kluczowe dla przeżycia wysyłane są sygnały alarmowe – wzmożone pragnienie, spierzchnięte usta.
Organizm w stanie odwodnienia oszczędza wodę gdzie tylko może: zmniejsza się potliwość, wydalanie moczu (jest on mocno zagęszczony więc dużo ciemniejszy), wytwarzanie śliny (suchość w ustach), ilość soków trawiennych (niestrawność, bóle brzucha, nudności,a niekiedy też wymioty), zmniejsza się laktacja.
Ponieważ odwodnienie jest niebezpieczne, organizm narażony na nie w dłuższym czasie uruchamia mechanizmy obronne, które są źródłem kolejnych kłopotów. Żeby zatrzymać wodę w naczyniach zaczyna być produkowany przez nadnercza w większych ilościach hormon – aldosteron, odpowiedzialny za zatrzymanie sodu i zwężenie naczyń. W sytuacji przewlekłego niedoboru wody prowadzi to do znacznej ucieczki potasu. W długim czasie może to prowadzić do utrwalonego, opornego na leczenie nadciśnienia tętniczego. Utrwala się poczucie zmęczenia, osłabienia, skłonność do omdleń. Nadmierna produkcja aldosteronu między innymi pod wpływem odwodnienia to hiperaldosteronizm wtórny.
Woda jest oszczędzana także w nerkach. Pod wpływem aldosteronu nerki usuwają potas. Niedobór potasu jeszcze pogłębia się. Pojawia się białkomocz i krwiomocz, rozwija się niewydolność nerek.
Nadmiernie zagęszczony mocz sprzyja powstawaniu kamieni nerkowych.
Antrazwiązki w swoim mechanizmie działania mają pobudzanie perystaltyki. Z działania tego wynikają kolejne działania niepożądane tych leków. Jednym z kawałków jelit jest wyrostek robaczkowy. Przy stanie zapalnym wyrostka nasilone skurcze mogą powodować jego pęknięcie, rozlanie zawartości i zapalenie otrzewnej. Ponieważ jednym ze skutków ubocznych stosowania antrazwiązków jest ból brzucha (bywa że naprawdę silny) można nie zdiagnozować w porę tego powikłania. Stan zapalenia otrzewnej jest zagrożeniem życia.
Z mechanizmu działania wynika też drażnienie nerwów w jelicie grubym i zapewnienie niefizjologicznej defekacji. Przy dłuższym niż 10 dni stosowaniu osłabia się wrażliwość na fizjologiczne bodźce i proces wypróżnienia zaczyna być regulowany sztucznie. Zmniejsza się napięcie mięśniowe jelita grubego (atonia jelit). Często też rozwija się tolerancja (konieczność stosowania coraz większych dawek leku do osiągnięcia tego samego efektu). W ten sposób otrzymujemy uzależnienie od środków przeczyszczających.
Fizjologicznie wypróżnienie dotyczy tylko końcowej części jelita grubego – odbytnicy. Pod wpływem antrazwiązków opróżnia się całe jelito grube. Naturalny impuls do kolejnego wypróżnienia pojawia po wypełnieniu jelita grubego. Jeżeli nie zostanie zażyta następna dawka leku, prawidłowe wypróżnienie następuje dużo później niż normalnie. Jest to kolejny czynnik sprzyjający rozwojowi uzależnienia od leków przeczyszczających.
Toksyczność ostra/przewlekła
Drażniące leki przeczyszczające nawet w zalecanych dawkach mogą prowadzić do biegunek.
Zażycie większych niż zalecane dawek prowadzi do odwodnienia i wszystkich konsekwencji z tym związanych łącznie ze śmiercią.
Ponieważ leki te kurczą macicę nawet zalecana dawka może doprowadzić do poronienia.
Leki zawierające antrazwiązki nie są przeznaczone do długotrwałego stosowania.
Zatrucie przewlekłe wiąże się z:
- przewlekłym odwodnieniem,
- rozwojem tolerancji (konieczność stosowania coraz większych dawek),
- atonią jelit (zmniejszona kurczliwość jelit) związaną z uszkodzeniem nerwów i mięśni. Stan ten nazywany jest również„jelitem leniwym”,
- w następstwie przewlekłych skurczów jelit może dojść do ich niedokrwienia i krwawych biegunek,
- hiperaldosteronizmem wtórnym,
- uszkodzeniem nerek – niewydolność, kamica,
- całą gamą objawów nieswoistych: bóle głowy, męczliwość, brak możliwości działania, kurczowe bóle brzucha, omdlenia, skurcze mięśni i cała masa innych.
Antrazwiązki przedostają się do mleka matki. Przekraczanie dawek leku przez matkę może prowadzić do wszystkich objawów zatrucia u dziecka – biegunka z odwodnieniem (u dziecka szczególnie niebezpieczne!).
Małgorzata Nasewicz, mgr farmacji Tomasz Nasewicz
