Z uwagi na zakres występowania i obniżenia granicy inicjacji w przypadku sięgania po środki psychoaktywne mamy do czynienia z trudnym problemem współczesnej terapii uzależnień. Uzależnienia występujące u osób młodych charakteryzują się inną specyfiką niż u dorosłych. Bardzo ważnym negatywnym czynnikiem w procesie rozwoju uzależnienia u osób młodych jest wpływ substancji psychoaktywnych na wciąż rozwijający się organizm. Wszystkie środki psychoaktywne oddziałują na układ nerwowy, wpływają na chemiczne procesy mózgu, co w połączeniu z niedojrzałym układem nerwowym powoduje większą skłonność do uzależnienia oraz większą skalę negatywnych czynników, których skutki z uwagi na różnice osobnicze mogą być odczuwane w różnym natężeniu przez całe życie.
Trudno wymieniać wszystkie występujące uzależnienia, natomiast można pokazać wspólne ich cechy.
Po pierwsze to uporczywe dążenie do przyjmowania danej substancji lub wykonywania pewnej czynności (wewnętrzny przymus), po drugie to wykonywanie tych szkodliwych zachowań pomimo zauważalnych szkód spowodowanych uzależnieniem, a po trzecie to występowanie przykrych stanów psychicznych oraz dolegliwości fizycznych w okresach abstynencji i uczucie ulgi wywołane przez przyjęcie środka lub wykonanie czynności.
Kategorie środków uzależniających możemy podzielić na środki poprawiające doraźnie samopoczucie, do których zaliczamy alkohol, leki, narkotyki i papierosy oraz na zachowania redukujące napięcie emocjonalne poprzez kompulsywne objadanie się, ćwiczenia fizyczne, seks, rozrywkę. Podobny podział uzależnień został przedstawiony przez Bohdana T. Woronowicza, który wymienia uzależnienia od substancji psychoaktywnych oraz zaburzenia nawyków i popędów. Nie wszystkie środki wywołujące uzależnienie są nielegalne, ale wszystkie mogą wywołać negatywne skutki.
Z każdym rokiem zauważa się wzrost liczby gimnazjalistów, którzy piją alkohol, palą papierosy czy przyjmują narkotyki. Badania w warszawskich gimnazjach pokazały, że prawie ¾ uczniów trzecich klas gimnazjów przynajmniej raz piło alkohol w ciągu ostatniego roku, po upływie roku liczba ta zwiększała się o kilkanaście procent. Wzrost dynamiki picia alkoholu dotyczy zarówno chłopców jak i dziewcząt. Około 30% uczniów trzecich klas gimnazjów paliła papierosy, a ponad połowa miała za sobą przynajmniej jednorazowe palenie. Dynamika wzrostu palenia papierosów choć dotyczyła obojga płci, była większa wśród dziewcząt.
Analizując problem uzależnień wśród młodzieży należy wspomnieć o czynnikach chroniących przed zachowaniami problemowymi.
Do tych czynników zaliczamy między innymi negatywny stosunek środowiska rówieśniczego do używania narkotyków, adekwatną kontrolę rodzicielską dotyczącą czasu spędzanego poza domem, wsparcie emocjonalne ze strony matki i pozytywny kontakt z ojcem, kontrolę środowiska i wytworzenie norm przeciwnych używaniu substancji psychoaktywnych. Ważne jest także wsparcie emocjonalne ze strony przyjaciół, posiadanie autorytetu i udział w zajęciach sportowych, jednak w przypadku gdy te są negatywne, mogą stać się również zagrożeniem.
Jerzy Mellibruda wymienia uwarunkowania osobowościowe, jako sprzyjające i zwiększające ryzyko uzależnień, do których zalicza między innymi niskie poczucie własnej wartości, wysoką samokontrolę, poczucie niższości i wstydu, tłumienie negatywnych emocji, ukryty bunt w relacjach, poczucie krzywdy i usprawiedliwianie siebie, wrażliwość na stres, potrzebę natychmiastowej gratyfikacji, nieposiadanie umiejętności radzenia sobie z własnymi negatywnymi emocjami i nieumiejętność korzystania z naturalnych przyjemności.
Czynniki te kształtują się na drodze rozwoju i socjalizacji, co pokazuje jak ważna jest rola wychowawcza rodziny i środowiska w kształtowaniu jednostki i jej odporności na negatywne zachowania.
Z uwagi na intensywny proces wzrostu i kształtowania się młodej osoby, wystąpienie uzależnienia wywołuje wiele zagrożeń. Uzależnienie sprawia, że młody człowiek nastawia się tylko na doraźne przyjemności, nie uczy się dojrzałych i skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem i rozwiązywania problemów życiowych. Osoba uzależniona ponosi także inne koszty związane między innymi ze szkołą (zaległości szkolne, wagary, kłopoty w nauce: zaburzona koncentracja uwagi, osłabienie pamięci i logicznego myślenia, spadek motywacji); z rodziną (konflikty). Ma również problemy z agresją (środki psychoaktywne mają wpływ na ośrodki kontroli powodując działanie, na które ludzie nie pozwalają sobie będąc trzeźwymi), zwiększone prawdopodobieństwo utraty zdrowia lub życia (alkohol jest głównym czynnikiem wypadków w grupie wiekowej 16-20 lat, środki psychoaktywne wpływają negatywnie na stan zdrowia).
Zauważając wzrost występowania uzależnień i obniżenie wieku inicjacji, bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na profilaktykę pierwszo i drugorzędną, która podjęta systemowo i systematycznie mogłaby wpłynąć na kształtowanie odporności młodzieży na negatywne czynniki.
Dla Rodziców
Rodzice, którzy mają dobry kontakt z dzieckiem mają większą szansę, aby uchronić je przed uzależnieniami. Budowanie kontaktu, wiarygodność i rzetelna wiedza to ważne elementy w relacji między rodzicem a dzieckiem. Dzieci w okresie dojrzewania potrzebują poczucia więzi i przynależności do rodziny, wspierania poczucia własnej wartości, wiarygodności rodziców, sprawiedliwego traktowania, poszanowania intymności i dyskrecji oraz stanowczości w ważnych sprawach.
Im lepszy kontakt między rodzicem a dzieckiem, tym większa szansa, że rodzic zauważy niepokojące objawy u dziecka, takie jak:
- unikanie rozmów, częste kłamstwa;
- oddalanie się od rodziny;
- łopoty w szkole, których wcześniej nie było np. wagary;
- rozdrażnienie, niecierpliwość, agresja;
- sypianie o różnych porach dnia (raz jest bardzo pobudzone a raz ospałe);
- spędzanie czasu poza domem i unikanie kontaktu po powrocie;
- nowi znajomi, o których nie chce rozmawiać lub samotne spędzanie czasu w pokoju;
- nadmierny apetyt lub jego brak, gwałtowne chudnięcie lub tycie;
- przekrwione oczy, zwężone lub rozszerzone źrenice;
- dziwne zapachy w pokoju lub bezpośrednio od dziecka, przedmioty związane z narkotykami;
- znikanie z domu pieniędzy lub wartościowych przedmiotów.
Pojedyncze objawy nie muszą oznaczać, że z dzieckiem dzieje się coś złego, jednak nie muszą wystąpić wszystkie objawy, aby świadczyć, że coś złego się dzieje.
Warto interweniować, gdy z dzieckiem dzieje się coś niepokojącego, jednak nie działać pod wpływem emocji i rozpocząć rozmowę wtedy, gdy wiemy, że znajdziemy czas na to, aby ją skończyć. W momencie pojawienia się problemu, warto także szukać pomocy u specjalistów.
pedagog, profilaktyk Katarzyna Brzoza
Bibliografia:
- Narkotyki: Zażywanie i Nadużywanie, S. A. Maisto, M. Galizio, G. J. Connors, > Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000;
- Nałogowa osobowość naszych czasów, J. Mellibruda; www.psychologia.edu.pl
- Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia., B. H. Woronowicz, Media Rodzina 2009, s. 5-9.
- Czynniki chroniące ryzyka związane z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalistów: klasy I-III, K. Ostaszewska, A. Rustek-Krawczyk, M.Wójcik, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2011.
