Psychomanipulacja w sektach

Psychomanipulacja w sektach

Pojęcie psychomanipulacji

„Destrukcyjność sekt opiera się na stosowaniu wyrafinowanych i nieetycznych metod i technik manipulacji, w celu pozyskania nowych członków, narzucania im określonych stereotypów reakcji psychicznych, kontroli umysłu, uczuć i myśli, a także prowadzenie do uzależnienia duchowego i fizycznego”[1]. Manipulacja stanowi najczęstsze kryterium określania toksyczności sekt, niezależnie od deklarowanych przez nią celów (edukacyjnych, religijnych, terapeutycznych, handlowych, politycznych)[2]. Formy manipulacji często stają się przyczyną całkowitej zmiany życia adeptów w sferze emocji, poznania i zachowania. Oddają oni grupie nie tylko wolne chwile, ale i całe życie[3].

W psychomanipulacji znaczenie odgrywa zarówno zaangażowanie jednostki manipulowanej jak i postawa sprawcy. Termin manipulacja stosuje się wymiennie z określeniem: „wpływ społeczny”, mimo że różnią się one intencjonalnością działań. Wpływ społeczny jest to proces dokonywania zmian, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, w charakterach jednostek lub grup[4].  Może być on świadomy, gdy osoby zdają sobie z niego sprawę lub nieświadomy, gdy nie wiedzą one, że wywierają na kogoś wpływ[5]. Natomiast psychomanipulacja to zaplanowane, ukryte i celowe działanie, które rozgrywa się zawsze w sferze ludzkiej świadomości i dotyczy wyłącznie zmian negatywnych[6]. Odnosi się do metod oddziaływania psychologicznego, stosowanych przez manipulatora wobec poszkodowanych, w celu uzyskania zaufania i posłuszeństwa. Działania takie mają charakter zorganizowany i nastawione są na dezorganizację jednostki bądź grupy manipulowanej przez destrukcję postaw, tożsamości, poglądów, zachowań i przekonań według uznania manipulatora, który chce osiągnąć korzyści[7]. Steruje on nieświadomymi kontroli ofiarami, wzbudzając w nich poczucie sprawstwa[8]. Współpracują one z manipulatorem, ponieważ ten oferuje im troskę, pomoc i wsparcie[9]. Ponadto, definiując psychomanipulację należy odróżnić ją od procesu „prania mózgu” (ang. brainwashing), który polega na używaniu przemocy psychicznej wobec w pełni świadomej ofiary, a jego konsekwencje są mniej trwałe. W przypadku sekt, naukowcy tym mianem określają jedną z płaszczyzn zdobywania kontroli nad umysłem adeptów[10]. Techniki psychomanipulacji w sektach stosowane są podczas werbunku i adaptacji osób przystępujących do grup[11].

Źródłem analizy manipulacji jest teoria Leona Festingera dotycząca dysonansu poznawczego. W każdym człowieku istnieją trzy sfery tożsamości: myśli, uczucia i zachowanie. Jeżeli którekolwiek z nich ulegną naciskowi i patologicznej modyfikacji następuje konflikt, który może doprowadzić do całkowitej zmiany osobowości i dezintegracji w kontaktach zawodowych, przyjacielskich, rodzinnych. Tak działają sekty. Stosując techniki kontroli odrzucają poprzednią tożsamość, aby stworzyć nową osobowość adeptów, tworząc tzn. „ja-sektowe”[12]. Ponadto Leon Festinger dowiódł, że ludzie są skłonni do uzasadnień niespójnych zachowań i obserwacji, ponieważ starają się zlikwidować napięcie powstałe w wyniku niezgodności[13].

Wszystkie działania manipulacyjne w sektach, można określić mianem „przemocy psychologicznej”, która jest nieuchwytną i najbardziej zdradliwą formą maltretowania. Nie można ani jej precyzyjnie określić, ani prawidłowo zbadać[14]. Staje się to problemem podczas spraw sądowych oraz w świetle prawa karnego, o czym będzie mowa w dalszej części pracy. Według autorów raportu MSWiA dotyczącego działalności sekt w Polsce, przemoc ta oznacza działanie za pomocą środków psychologicznych (zastraszanie, poniżanie, upokarzanie) w celu wywarcia określonego pożądanego przez przywódcę wpływu na adepta grupy[15]. Nacisk jest na tyle silny, że ogranicza wolną wolę podległych[16].

Werbunek do sekty, jako pierwsza oznaka psychomanipulacji

Podatność indywidualna, o której była mowa w poprzednim artykule, nie stanowi jedynej płaszczyzny rekrutacji. Istotnym elementem przyczyn przystępowania osób do sekt jest wpływ grupy oraz jej strategia postępowania wobec adeptów. Decyzja o przynależności do sekty często nie wynika z wolnej woli jednostki. Osoby werbujące znając prawa psychologii i socjologii wykorzystują techniki manipulacji i perswazji. Obdarzają adeptów szczególną troską oraz sterując ich emocjami i ambicjami, zdobywają kontrolę nad nowymi wiernymi[17]. Wraz z przystąpieniem jednostki do sekty następują działania uzależniające. Pomimo że są one zróżnicowane z powodu indywidualnego wymiaru sekt, istnieją wspólne cechy charakteryzujące grupy destrukcyjne[18].

Celem werbujących jest odnalezienie osób, które w przyszłości będą w stanie kontynuować działalność danej grupy i zapewnią jej dobre warunki funkcjonowania. Rekrutujący biorą pod uwagę osoby o określonych cechach, które będą w stanie sprostać ścisłemu regulaminowi sekty i będą umiały się podporządkować. Werbunek opiera się na dwuetapowym modelu, w skład którego wchodzą metody rekrutacji i podtrzymywanie zaufania[19]. Początkowe kontakty z grupą mają spowodować u werbowanych chęć uczestnictwa w dalszych spotkaniach. W sektach podstawą funkcjonowania jest ukazywanie nowym członkom zalet płynących z przynależności do grupy, do których należą np. poczucie bezpieczeństwa lub pokonanie życiowych trudności[20]. Wśród bardzo zróżnicowanych technik namawiania do udziału w działalności sekt odnaleźć można stosowanie pewnych zamierzonych czynności jak: niedopowiedzenia, oszustwa, dezinformacja, oferowanie przyjaźni – tzn. „bombardowanie miłością”, nasilona kontrola, wywieranie nacisku.[21] Istotne jest miejsce werbunku sekt. Następuje ono w miejscach przepełnionych ludźmi, jak miasteczka uniwersyteckie, szkoły, pielgrzymki. Nie bez znaczenia pozostaje również Internet, współczesne miejsce aktywności wielu ludzi[22]. Agitacja do sekt przybiera więc zróżnicowane formy, dlatego jednostka może stać się ofiarą podczas wielu codziennych sytuacji. Steven Hassan wymienia zarówno formy pośrednie werbunku: plakaty zapraszające na dni otwarte, książki „bestsellery” namawiające do uczestnictwa lub oferty internetowe, jak i bezpośrednie: wprowadzenie do sekty przez osobę godną zaufania, która jest już jej członkiem, zaproszenie na organizowane przez sektę spotkanie (wykład, sympozjum), zaproszenie na pozornie niewinną sesję poświęconą „studiowaniu Biblii”, podjęcie pracy w należącym do sekty przedsiębiorstwie[23].

Etapy psychomanipulacji w sektach destrukcyjnych

Jednostka przystępując do grupy otrzymuje opiekuna, który nadzorować będzie nieustannie jej działania. Werbujący starają się zrozumieć sytuację ofiar, dopytując o rodzinę i inne dane związane z jej życiem osobistym, społecznym i zawodowym. Z upływającym czasem jednostka gubi się, nie potrafi odróżnić dobra i zła. Dochodzi do wniosku, że życie którego dotychczas doświadczała nie dało jej radości[24]. Wstępnym etapem psychomanipulacji czyli działań prowadzących do zdobywania kontroli nad umysłem jest „pranie mózgu”, czyli „gwałtowne przeszkolenie i reedukacja sposobu myślenia, psychologiczną metodą indoktrynacji”[25]. Proces ten przebiega w trzech etapach określanych jako: rozmrażanie, przekształcenie, ponowne zamrażanie[26].

• Pierwszy polega na destrukcji dotychczasowego sposobu postrzegania świata przez jednostkę i zanegowaniu jej dotychczasowej tożsamości i opiera się na ograniczeniu snu, pozbawieniu prywatności, narzuceniu specjalnej diety, dyskusji na temat wiary.
• Kolejny etap (indoktrynacja właściwa), dotyczy narzucenia przez sektę jednostkom nowej tożsamości, innowacyjnego sposobu myślenia. Przywódcy uzyskują to przez wielogodzinne spektakle, warsztaty, seminaria, podczas których stopniowo wtajemniczają adeptów i nawiązują z nimi przyjaźnie.
• Trzeci etap to scementowanie i utrwalenie nowego stylu bycia. Jednostka izoluje się od otoczenia, znajomych, rodziny, uzależniając się od grupy[27].

W procesie „prania mózgu” dochodzi do: rozstrajania organizmu (rozbijania struktur osobowości), zmniejszenia poczucia bezpieczeństwa, degradacji samooceny, wyzwalania poczucia winy, regresji osobowości i stworzenia nowej tożsamości[28].

Kolejnym mechanizmem stanowiącym podstawę funkcjonowania sekt i zachowania w nich dyscypliny jest kontrola umysłu (ang. brain control)[29]. Na etapie podtrzymywania zaangażowania wśród werbowanych liderzy starają się coraz bardziej wdrożyć jednostki do działania. Osiągają to przez ukazanie im sposobów zaspokojenia potrzeb, których deprywacja stała się przyczyną znalezienia w grupie. Kontrola świadomości zmierza do wywołania zmian w tożsamości jednostek i opiera się o techniki psychomanipulacji: perswazję, szantaż emocjonalny, reinterpretację rzeczywistości, ukryty system kar i nagród, hipnozę[30].

Model kontroli umysłu autorstwa Stevena Hassana prezentuje cztery sfery sterowania osobowością, które dotyczą: zachowania, informacji, myśli i emocji[31]. Kontrola zachowań to sugerowanie członkom sekt reguł życia codziennego, które dotyczą: otoczenia (miejsce zamieszkania, związki z innymi) i podejmowanych przez jednostki aktywności. Wyznawcy zostają pozbawieni wolnego czasu i swobody decydowania. Sprzyja temu hierarchiczna struktura grup i stosowanie systemu kar i nagród. Szczególnym aspektem kontroli zachowania jest uzależnienie ekonomiczne adeptów od sekt. Kontrola myśli dokonywana jest na trzech poziomach[32]. Rozpoczyna się od uświadamiania adeptom ich wyjątkowości i niezwykłej szansy poznania grupy, prowadząc do zmian ich wizji świata. Kolejną fazą jest nauka technik wyciszania myśli i koncentracji umysłu. Sekty dążą do tego, aby ich adepci wyeliminowali ze świadomości wszelkie oznaki indywidualnego odczuwania i rozumowania. Gdy tylko jednostka zaczyna samodzielnie myśleć, jej uwaga zostaje przeniesiona na głoszenie modlitw lub śpiew. W miarę upływu czasu adepci zostają pozbawieni autonomicznego sposobu myślenia. Pomaga w tym kolejna płaszczyzna kontroli myśli jaką jest nauka specyficznego języka sekty. Składa się on ze stereotypowych regułek, a jego stosowanie przyczynia się do zmiany mentalności adeptów[33]. Kontrola uczuć sprowadza się do zawładnięcia sferą emocji jednostek, w których skład wchodzą ich obecne odczucia i pragnienia. Sekty dążą do wpojenia zwerbowanym, że zaspokajanie indywidualnych potrzeb nie prowadzi do ogólnego dobra. Emocje zostają poddane kontroli również poprzez propagowanie publicznych spowiedzi (wyznawania poczynań i przyznawania się do błędów, w celu wywołania poczucia winy). Praktyką sekt jest wzbudzanie strachu, a nawet fobii. Lęk budzić może negatywna konsekwencja źle wykonanego zadania. Fobie natomiast umacniają przynależność jednostek do sekt, które obawiają się nieszczęść połączonych z opuszczeniem grupy[34]. Sterowanie informacją przez uzależnienie od przywódcy i zmuszenie do wiary w jego nieomylność, uniemożliwia jednostce prawidłową ocenę świata. Najskuteczniejszą formą pozbawienia informacji jest izolacja adepta od reszty rzeczywistości, poprzez stopniowe ograniczanie dostępu do prasy, radia oraz ograniczenie kontaktu z rodziną i przyjaciółmi[35].

Syndromy: sekty i indoktrynacji, jako psychopatologie spowodowane manipulacją

Adepci sekt bardzo często nie mają świadomości, że zostali zmanipulowani i są wykorzystywani przez organizacje do której przynależą. Niepokojące objawy uczestnictwa w sektach często dostrzegane są szybciej przez otoczenie członków sekt, do którego należą rodzina i przyjaciele. Terapia rzadko odbywa się podczas uczestnictwa jednostek w grupach, dochodzi do niej raczej, gdy osoba zdecyduje się opuścić sektę.

Jean-Marie Abgrall wymienia syndromy patologii dostrzegane u aktualnych adeptów grup. Członkowie sekt doświadczają zarówno patologii grupowych czyli bardziej trwałych, zbiorowych urojeń (histeria, transy, grupowe odreagowanie) oraz zaburzeń indywidualnych (depresje, lęki, fobie, zaburzenia psychotyczne)[36].

Głównymi konsekwencjami psychomanipulacji są problemy:

• emocjonalne (poczucie winy, lęki, smutek, niepewność),
• zdrowotne (bóle somatyczne, zaburzenia jedzenia i picia, bezsenność),
•  psychiczne (depresja, próby samobójcze),
• egzystencjalne (brak inicjatywy, ograniczenie swobody)[37].

Podczas pobytu w grupie u adeptów mogą wystąpić niepokojące zachowania, typu: „ślepy kult jednostki, euforyczny nastrój, silny egocentryzm, brak tolerancji dla ludzi o odmiennych poglądach, całkowite odrzucanie przeszłości, zgeneralizowana ocena negatywna całego życia, dawnych celów i wartości oraz antyintelektualizm (spowodowany odcięciem się od dawnych zainteresowań, lektur)”[38].

Ponadto u adeptów sekt zauważyć można syndromy indoktrynacji i sekty[39]. Syndrom indoktrynacji jest jednym z najczęściej pojawiających się patologii występujących u osób będących pod wpływem sekt. Do jego wyznaczników należą:

• niespodziewana przebudowa systemu wartości, w tym potrzeba robienia kariery;
• nagła, postępująca zmiana zachowania;
• mniejsza elastyczność myślenia,
•  konformizm,
• stereotypowe odpowiedzi;
• obniżenie uczuciowości i wrażliwości;
•  chorobliwa posępność bądź wygórowana ekspresja emocji;
• regresja jak zdziecinnienie;
•  zmiany fizyczne, w skład których wchodzi wyniszczenie organizmu,
•  uciekające puste spojrzenie;
• stany dysocjacyjne;
•  obsesje;
• halucynacje.

Istnieje również klasyfikacja syndromu sekty, która opiera się na diagnozie specyficznych zachowań charakteryzujących uczestników sekt. Należą do nich: niemożność prowadzenie rzeczowej rozmowy, ciągły powrót do tematu wiary, powtarzanie sloganów wykreowanych przez przywódcę – autorytet. Ofiara charakteryzuje się brakiem koncentracji, niepodzielnością uwagi. Nie podejmuje działania, wciąż czuje lęk i zagrożenie. Ma trudności w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem spoza sekty. Bezkrytycznie podejmuje ćwiczenia i stosuje je mechanicznie. Zmienia sposób odżywiania przez sugestie kierowane ze strony grupy[40].

Podsumowując należy stwierdzić, że działania manipulacyjne wpływają na osobowość i na tożsamość członków sekt, będąc podstawą werbunku i angażowania jednostek do działalności grupy oraz tworzenia pewności, że adepci jej nie opuszczą. Stanowią uwarunkowania środowiskowe przynależności jednostek do sekt. Wiążą się z powstawaniem psychopatologii osobowości ofiar, w tym syndromu indoktrynacji i syndromu sekty.

[1] Gajewski M. (red.), ABC o sektach, Maternus Media, Tychy 2004, s.17.

[40] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.