Działalność sekt w polskim prawie

Prawny status sekt w Polsce

Przeprowadzając analizę działalności sekt  pod względem prawnym, należy jednoznacznie stwierdzić, że w polskim ustawodawstwie termin „sekta” nie istnieje. Odnaleźć można jedynie pojęcia takie jak: „kościół” lub „związek wyznaniowy”[1]. Brak jednoznacznej definicji oraz niemożność odnalezienia kategorii prawnej, w której należałoby umieścić sekty powodują trudności w analizie prawnych aspektów ich działalności. W związku z tym, wobec sekt nie istnieją określone założenia i przepisy regulujące zakres swobody ich działania[2]. Funkcjonując w obrębie państwa prezentowane grupy negatywnie wpływają na ład społeczny, ponieważ promują własne (często przeciwstawne do ogólnie przyjętych) zasady i system wartości. Sekty prezentując się jako instytucje społeczne powodują zachwianie podstawowych reguł rządzących poszczególnymi sferami życia obywateli. Zdaniem Ireneusza Kamińskiego, z tej przyczyny rząd powinien stosować środki zabezpieczające państwo przed negatywnym działaniem sekt. Zasadne więc staje się powołanie odpowiednich organów państwowych zajmujących się monitoringiem działalności grup religijnych. W praktyce działania państwa w tym zakresie są ograniczone. Wszelkie grupy religijne (do których zalicza się sekty destrukcyjne) mogą funkcjonować powołując się na różnorodne akty prawne. Istotną rolę w tej dziedzinie odgrywają akty i raporty sporządzone przez: organizacje międzynarodowe (Unia Europejska, Rada Europy), instytucje państwowe, samorządy, organizacje wyznaniowe, organizacje pozarządowe, podmioty nieformalne (jak grupy obywateli) lub w wyniku ekspertyz[3]. Do takich dokumentów należą: umowy międzynarodowe (konkordat w przypadku kościoła katolickiego), akty prawne o szczególnych stosunkach państwa z poszczególnymi kościołami lub związkami wyznaniowymi, ustawa o wolności sumienia i wyznania, ustawa o stowarzyszeniach, ustawa o fundacjach, ustawa o działalności gospodarczej, ustawy o systemie oświaty, podstawa prawna działalności grup religijnych nieformalnych[4]. Do najpowszechniejszych form działalności, w ramach których sekty mogą funkcjonować w Polsce należą: kościoły i związki wyznaniowe, stowarzyszenia (wychowawcze, humanitarne, społeczne), fundacje, spółki prawa cywilnego, działalności gospodarcze, misje, placówki edukacyjne i wychowawcze, terapie, grupy, wspólnoty. Sekty destrukcyjne jednak częściej przyjmują formę nieposiadającą osobowości prawnej, tworząc związki o charakterze nieformalnym. Często działają w ukryciu, nie podlegając kontroli państwa. Grupy mogą celowo wybierać taką formę działalności chcąc uchronić się od obowiązku informacyjnego wobec otoczenia[5]. Jednakże nie stanowi to reguły. Sama formalność grupy nie łączy się bowiem z jej poziomem destrukcyjności[6].

Podsumowując, sekty mają szerokie możliwości funkcjonowania w strukturze państwowej. Mogą przyjmować różne formy prawne i za ich pomocą maskować, często niekorzystne dla społeczeństwa zamiary. Polskie prawo nie zakazuje działalności sekt, nawet jeżeli ich działania niosą szkodę dla ładu społecznego i poszczególnych obywateli.

Regulacje krajowe określające ramy działalności sekt religijnych

Akty normatywne chroniące praw obywateli, a sekty

Zagrożenie działalnością sekt w Polsce nasiliło się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wraz z pojawieniem się nowego ustroju politycznego. W tym okresie zmieniły się również regulacje dotyczące form zakładania stowarzyszeń oraz sposoby przestrzegania swobód religijnych wyrażone w uchwalonych przez Sejm aktach takich jak: ustawa o stowarzyszeniach (07.04.1989)[7] i ustawa o wolności sumienia i wyznania (17.05.1989)[8], które zmieniając formę zakładania grup zalegalizowały formy kreujących się sekt manipulacyjnych[9]. Podstawą funkcjonowania państwa demokratycznego jest wspieranie i gwarancja podstawowych praw i wolności obywatela oraz ograniczenie zakresu władzy państwowej. W polskim systemie prawa najważniejszym aktem prawnym jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej[10], która chroni te podstawowe zasady. Mimo że nie reguluje ona sposobu formowania legalnych związków religijnych, stanowi podstawowy akt do którego należy odwołać się omawiając problematykę sekt destrukcyjnych. Na uwagę zasługują zasady dotyczące: wolności sumienia i wyznania, autonomii państwa i związków wyznaniowych w tym ich współdziałania, równouprawnienia, oraz bezstronności władz państwowych w stosunku do spraw religijnych[11].

Jednym z gwarantowanych przez ustawę zasadniczą praw jest wolność obywateli do zrzeszania się. Art. 12 Konstytucji ustanawia wolność tworzenia i działania stowarzyszeń i innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji. Ponadto art. 25 zapewnia, że kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione, a władza publiczna musi zachować bezstronność w stosunku do wierzeń obywateli. Odnosi się to również do kwestii ekonomicznych, jakimi zajmują się związki wyznaniowe. Zrównanie ich praw z wszelkimi kościołami powoduje, że mają one przywileje, jak na przykład zwolnienie od opłat celnych. Niejednokrotnie może być to wykorzystywane do naginania przepisów prawnych. Należy również zwrócić uwagę na konstytucyjną zasadę jawności życia publicznego (art. 61 Konstytucji RP). Każde ugrupowanie powinno działać w zgodzie z ustanowionym prawem, czyli w tym przypadku powinno udostępniać swym adeptom możliwość kontaktowania się z rodzinami oraz gwarantować jawność reguł obowiązujących w strukturze grupy. Ponadto przywódca powinien udostępnić członkom wiedzę dotyczącą źródeł otrzymywania dochodów oraz adresów siedzib danej grupy. Wolność sumienia nie łączy się bowiem z łamaniem prawa do jawności. Każda działalność sekt ukryta i zamaskowana jest nielegalna[12].

W ustawie o wolności sumienia i wyznania[13], każdy obywatel ma prawo do wyboru religii lub przekonań. Może ukazywać je prywatnie jak i publicznie, indywidualnie jak i zbiorowo (art. 1). Dodatkowo każdy ma prawo do utrzymywania swego kościoła bądź związku wyznaniowego oraz utworzonych w ich ramach organizacji charytatywno-opiekuńczych (art. 2). W związku z wymienionymi wyżej wolnościami należy dodać, że demokratyczne państwo prawa gwarantuje obywatelom równość w głoszeniu poglądów religijnych. Takie stwierdzenie pozwala osobom zarówno wierzącym jak i niewierzącym posiadać równe prawa funkcjonując w społeczeństwie oraz chroni przed wszelkimi przejawami dyskryminacji religijnej[14]. Gwarancje wolności sumienia i wyznania odnoszą się do zasady autonomii państwa. Daje ono bowiem wolność swym obywatelom w wyborze postaw religijnych oraz tym samym ogranicza swe możliwości prawne w ingerencji w sprawy dotyczące tej tematyki[15].

Dokumenty przyjmujące formę zaleceń, dotyczące postępowania państwa wobec sekt w kraju

W Polsce brakuje inicjatyw, które przyczyniłyby się do wzrostu szerzenia informacji na temat zagrożeń stwarzanych przez oddziaływanie sekt. Do jednych z najbardziej efektywnych i wyróżniających się działań przeciw ich destrukcyjnej działalności, zakwalifikować można pracę kościoła katolickiego, a dokładniej Dominikańskiego Centrum Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach. W związku z zebranymi danymi, opracowano analizy poświęcone omawianym grupom. Jednoznacznie wynika z nich, że problem jest nadal aktualny[16]. W skutek niepokojących informacji ze środowisk kościelnych, władze państwowe podjęły próbę zebrania informacji. Jedną z nich stanowi Raport Biura Bezpieczeństwa Narodowego przy Prezydencie RP z 1995 roku, który zatytułowany został: O stanie bezpieczeństwa państwa[17], który na celu miał prezentację szeroko pojętego zabezpieczenia społeczeństwa przed zagrożeniami ze strony sekt. Liczne postulaty, jak na przykład zaostrzenie przepisów ustawy o wolności sumienia i wyznania z 1997 roku pod względem sposobu rejestracji nowo powstałych związków wyznaniowych, zostały zrealizowane. Raport został pochwalony przez ekspertów, pod względem zwrócenia uwagi na problem dotąd nierozwijany. Z drugiej strony natomiast został stłumiony głosami krytyki o braku konkretów i stereotypowym postrzeganiu zagrożenia. Zarzucono mu brak wiarygodności i zebranie danych jedynie na podstawie wycinków prasowych[18].

Kolejnym krokiem pozyskania informacji było sporządzenie Raportu o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, nieistniejącego już Międzyresortowego Zespołu ds. Nowych Ruchów Religijnych działającego przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji w latach 1998-1999[19]. Członkami zespołu byli przedstawiciele ministerstw: Sprawiedliwości, Obrony Narodowej, Zdrowia i Opieki Społecznej, Edukacji Narodowej, Spraw Zagranicznych. Cele raportu zostały osiągnięte, a były to między innymi: obserwacja nowych ruchów religijnych, opracowanie wniosków wynikających z tego doświadczenia dla administracji państwowej, policji i prokuratury oraz prognoz ukazujących skalę problemu[20]. Informacje zgromadzone w raporcie zostały tematycznie zaprezentowane w poszczególnych podrozdziałach tej pracy.

Marta Soczewka