Depresja jest, według WHO, czwartą z najpoważniejszych chorób na świecie. Może ona dotyczyć każdego. Nie jest istotne miejsce zamieszkania, wiek, status społeczny, wykonywany zawód.
Depresja zaliczana jest do zaburzeń afektywnych jednobiegunowych, czyli jej występowanie dotyczy sfery emocji. Oznakami stają się: obniżony nastrój, spadek poczucia własnej wartości, brak motywacji do działania, pesymistyczne myśli, czemu towarzyszyć może: bezsenność i brak apetytu. Pełnoobjawowa depresja dotyczy niewielkiego odsetka dzieci (około 3 – 8%), jednak jej występowanie wzrasta wraz z wiekiem – dotycząc około 20% nastolatków. Zastanawiając się nad depresją warto odnieść się do czasami występujących w niej myśli samobójczych, które prowadzić mogą do prób lub czynów autodestrukcyjnych.
Przeświadczenie, że chorego do samobójstwa skłania zaniżone poczucie wartości, przekonanie o beznadziejności, niemożność uzyskania pomocy, uwolnienia się od swojego cierpienia, wycofanie, zwątpienie, jest sporym uogólnieniem. Te same wyznaczniki podaje się opisując depresję. Jednak nie każdy chory ma myśli samobójcze, a jeśli je ma to nie dokonuje ich prób.
Nie jesteśmy w stanie tego oszacować ile dzieci powinno zostać poddanych opiece medycznej. Obraz tej choroby u dzieci bywa inny niż u dorosłych. Przy występowaniu typowych objawów takich jak: obniżona samoocena, przygnębienie, utrata energii, zanik zainteresowań, bezsenność, czy myśli samobójcze, mogą pojawić się również gorsze oceny w szkole, agresja i pobudzenie. Te objawy często są bagatelizowane.
Pojawienie się myśli samobójczych w depresji świadczyć będzie o jej nasileniu krańcowym. Największe ryzyko samobójstwa w depresji istnieje na początku choroby, przy pierwszym jej epizodzie lub na początku kolejnych jej epizodów i w czasie ustępowania choroby. Wcześniej pojawiają się myśli rezygnacyjne. Według badań 90% nastoletnich ofiar samobójstw prezentowało wcześniej odchylenia w zakresie zdrowia psychicznego (zob. Gmitrowicz A., Ryzyko samobójstwa u młodzieży, 2015). Dla młodego człowieka chorego na depresję myśli samobójcze mogą być naturalną konsekwencją braku nadziei, niewiary w możliwość rozwiązania trudnych problemów, są podpowiedzią rozwiązania owych problemów – to forma uwolnienia się od niemożliwie, wydawałoby się, ciężkiego życia. Śmierć dzieci i młodzieży, zwłaszcza ta – samobójcza, jest prawie zawsze tragedią dla bliskich, wpływając czasami także na otoczenie obcych.
W niektórych badaniach za najistotniejszy czynnik ryzyka samobójstw, które dokonywane są przez dzieci i młodzież podawana jest depresja – szczególnie kwestia ta dotyczy dziewcząt, w innych poprzedza ją wcześniejsza próba samobójcza – szczególnie u chłopców. Należy pamiętać, aby w przypadku analizy ryzyka samobójstw w chorobach psychicznych, zachować pełnię ostrożności, ponieważ wiele osób cierpiących na depresję nie podejmowało nigdy prób samobójczych. Ponadto w tym wypadku może występować zjawisko współchorobowości (jednoczesnego występowania dwóch lub więcej zaburzeń psychicznych), które łączą się z ryzykiem samobójstwa. W wynikach badań przeprowadzonych przez WHO w 2014 wykazane zostało, że w przebiegu zaburzeń nastroju, zwłaszcza tych depresyjnych, pojawia się obecnie coraz więcej zamierzonych samouszkodzeń bez intencji samobójczych (non – social self-injury, NSSI), co również się z podwyższeniem ryzyka samobójstw.
Różne badania ukazują wielorakie wyniki badań prezentujących odsetek dzieci i młodzieży cierpiącej na depresję (Wolańczyk, przy użyciu Child Behavior Checklist – 17%/ według badań krakowskich, Modrzejewska, – 27%). Ciekawe jest to, że 90% spośród dzieci i młodzieży, która dokonała samobójstwa, miało zaburzenia psychiczne, z czego 50% były to zaburzenia depresyjne i lękowe – w tym fobia społeczna (zob. Gmitrowicz A.,Psychiatryczne i somatyczne czynniki ryzyka samobójstwa, 2015) W tego typu analizach, uwagę należy zwrócić na zróżnicowanie ze względu na wiek. Do okresu dojrzewania chłopcy i dziewczęta na depresję chorują z jednakową częstotliwością. W trakcie i po pokwitaniu, dziewczęta zapadają na depresję dwa razy częściej.
W badaniu ryzyka samobójstwa analizie poddawane są objawy psychopatologiczne, które stanowią niezależne czynniki ryzyka. Należą do nich: poczucie beznadziejności, lęk, poczucie winy, osamotnienie, ból psychiczny, niska samoocena, złość, wrogość, niestabilność emocjonalna, impulsywność, agresywność.
Stwierdzono, że poczucie beznadziejności, wpływ na dokonanie próby samobójczej ma dopiero w środowisku starszej młodzieży. U chłopców znaczenie odgrywa pojawienie się w okresie dzieciństwa wydarzenia związanego z wykorzystywaniem seksualnym lub zaburzenia zachowania, u dziewczynek znaczenie mają zachowania depresyjne. Zróżnicowanie ze względu na płeć prawdopodobnie wynika z różnic w zmianach hormonalnych, jakie zachodzą u obojga płci oraz czynników społeczno-kulturowych.
Według danych statystycznych samobójstwa stanowią drugą przyczynę zgonów młodzieży w większości krajów na świecie. Biorą pod uwagę odsetek zgonów, można wnioskować, że te w wyniku samobójstwa stanowią 1,4% całości (dane WHO, 2014). Próby samobójcze częściej podejmują dziewczęta, natomiast odsetek samobójstw dokonanych jest wyższy u chłopców. W Polsce niestety próby samobójcze nie są rejestrowane statystycznie.
Statystyki dotyczące samobójstw wśród dzieci są zatrważające. Analizując je widzimy, że tylko w zeszłym roku aż 177 dzieci odebrało sobie życie.
Powiązanie okresu dzieciństwa, kojarzonego z beztroską, zabawą i z samouszkodzeniem prowadzącym do śmierci, w opinii publicznej występuje niezwykle rzadko. Zwracając uwagę na dane statystyczne, dzieci do 13roku życia popełniają samobójstwa – jednak ich liczba jest sporadyczna. Sytuacja wygląda inaczej przyglądając się sytuacji dzieci w wieku powyżej 13 roku życia. Odsetek porównywalny jest do ilości młodych osób, które giną w środkach komunikacji. W statystykach nie odnotowuje się informacji o samobójstwach dzieci do 5 roku życia. Wynika to z ich niedojrzałości poznawczej. Wśród dzieci 10 – 14 lat odnotowano współczynnik samobójstwa 0,4/ 100 tys. Natomiast w przedziale wiekowym 15 – 19 lat współczynnik ten wynosił 9/100 tys – z czego wynika, że co piąty nastolatek umierał z powodu samobójstwa (dane GUS, 2013, op. Cierniak – Piotrowska).
Najczęściej samobójstwa przez młodzież dokonywane są przez powieszenie, a miejsce przez nich wybierane to dom lub jego okolice (zob. Gmitrowicz A., Ryzyko samobójstwa u młodzieży, 2015).
Według WHO stosunek występujących prób samobójczych do dokonywanych czynów samobójstw wynosi 15:1. W Polsce zamachu na swoje życie dokonuje prawie 6tysięcy dzieci rocznie.
Przyczyny samobójstw są zróżnicowane ze względu na wiek. Przed okresem dojrzewania ogromny wpływ mają relacje rodzinne, a w wieku nastoletnim – konflikty rówieśnicze. Próba samobójcza może stanowić próbę sił, manipulację w doprowadzeniu do podjęcia pewnych decyzji, zwrócenie na siebie uwagi. Nie zawsze osoba podejmująca próbę samobójstwa, chce w rzeczywistości umrzeć. Samobójstwo bowiem to pewien proces.
Akt samobójczy jest ostatecznością, zanim do niego dojdzie każdy młody człowiek wysyła sygnały. Przejawiają się one np. w zmianach w zachowaniu, w niecodziennych konfliktach i zmianie rutyny. Dzisiejsza rzeczywistość niesie jednak ze sobą brak czasu otoczenia na tego typu zmiany. Rodzice ciągle pracując, starają się jedynie rekompensować dzieciom brak kontaktu emocjonalnego i fizycznego, w postaci prezentów. Nauczyciele mają wielu podopiecznych i nie mają czasem środków aby dostrzec sygnały dzieci. Znaczące miejsce w kwestii poszukiwania odpowiedzi zajmuje internet. Wirtualny świat przejął dominację w zakresie autorytetu poradnictwa. Nastolatki znaleźć mogą w nich pochwały przejścia „na drugą stronę”. Pośredni kontakt obniża także odczuwanie wyższych emocji, anonimowość degraduje empatię. To w tym świecie znaleźć powinno się jak najwięcej możliwości odnalezienia pomocy w sytuacjach kryzysowych.
Młodych ludzi nie można pozostawić samych sobie. Częstokroć ich relacje z rodziną, samotność, konflikty z rówieśnikami… wydają im się nie do rozwiązania. Mimo wołania o pomoc, nie otrzymują jej. Istotna jest szeroko rozumiana profilaktyka zachowań suidydalnych. Rozmowy o problemach, wsparcie profesjonalistów, szerokie działania w zakresie mediów – niesienie informacji jak ważne jest wsparcie w sytuacji kryzysu.
Marta Soczewka
Bibliografia:
- Dymek-Balcerek K., Patologie zachowań społecznych. Rzeczywistość przełomu wieków XX I XXI. Narkomania – alkoholizm – samobójstwa – grupy subkulturowe – sekty, Radom 2000;
- Jarosz M., Samobójstwa, PWN, Warszawa 1997
- Gmitrowicz A., Wpływ zaburzeń psychicznych na ryzyko samobójstwa wśród młodzieży, w: Biuro RPD, Zapobieganie samobójstwom, WFE, Warszawa 2007
- Gmitrowicz A., Makra- Studzińska M., Ryzyko samobójstwa u młodzieży, PZWL, Warszawa 2015
- Hołyst B., Samobójstwo – przypadek czy konieczność, PWN, Warszawa 1983
- O’Connor R., Sheehy N., Zrozumieć samobójcę, Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2003
- WHO, Preventing suicide, A global imperative, world report, 2014
- Zwoliński A., Krzywdzone dzieci. Zagrożenia współczesnego dzieciństwa, WAM, Kraków 2012
