Otyłość i nadwaga występująca u dzieci dzieli się ze względu na przyczynę powstania na:
- wtórną, będącą rezultatem zaburzeń o podłożu genetycznym lub endokrynologicznym,
- pierwotną (prostą), o której decydują determinanty prenatalne lub działające już po urodzeniu.
Otyłość wtórna
Do otyłości mogą prowadzić: nadczynność kory nadnerczy, niedobór hormonu wzrostu i niedoczynność tarczycy.
Wszystkie ww. choroby powodują oprócz nadmiernej masy ciała spowolnienie wzrostu, podczas gdy otyłość prosta raczej sprzyja jego przyspieszeniu. Należy podkreślić, że endokrynopatie, których jedynym objawem jest otyłość, są niezwykle rzadkie. Objawy podobne do endokrynopatii mogą również dawać uszkodzenie podwzgórza i przysadki, powodujące nadmierny apetyt poprzez pobudzanie ośrodka głodu i/lub zniszczenie ośrodka sytości.
Otyłość może być związana z innymi zaburzeniami i wchodzić w skład różnych zespołów np. zespołu Downa. Należy mieć na uwadze, że zespoły wad genetycznych pomimo liczności i zróżnicowania występują stosunkowo rzadko. Niektóre z genów tych zespołów zostały zlokalizowane, co pozwala na ich diagnostykę molekularną.
Otyłość może być skutkiem mutacji genów niektórych peptydów biorących udział w podwórzowej regulacji łaknienia. Znane są otyłości dziedziczne związane z genami recesywnymi, które występują niezwykle rzadko i mogą dotyczyć np. mutacji genów leptyny, receptora leptyny, proopiomelanokortyny. Takie wady powodują zazwyczaj wczesną, bardzo nasiloną otyłość, połączoną z wilczym apetytem od pierwszych miesięcy życia. Diagnostyka takich zaburzeń polega na wyselekcjonowaniu genu odpowiedzialnego za chorobę niemniej jednak ukierunkowuje się ją na ten cel tylko wtedy, gdy otyłości towarzyszyszy przynajmniej jeden z takich objawów jak: opóźnienie umysłowe, opóźnienie wzrostu i dojrzewania płciowego, dysmorfia.
Otyłość pierwotna/prosta
Otyłość tego typu jest częstsza niż otyłość wtórna i wiąże się z różnymi czynnikami zewnętrznymi działającymi na płód i noworodka, które usposabiają go do otyłości w wieku późniejszym. Wśród nich można wyróżnić czynniki prenatalne działające na płód i czynniki działające na dziecko już po urodzeniu.
Większość czynników działających w tym okresie na płód jest jeszcze nieznana, niemniej jednak część z nich została już dobrze poznana i zbadana, co przemawia za hipotezą, w myśl której otyłość jest chorobą, która może być programowana już na bardzo wczesnym etapie rozwoju.
Niedożywienie kobiety w czasie ciąży
Pierwsze badania w tym zakresie prowadzono już w czasie II Wojny Światowej. Stwierdzono wówczas, że niedożywienie kobiety w pierwszych dwóch trymestrach ciąży powoduje większą skłonność do otyłości ich dzieci, natomiast niedożywienie w ostatnim trymestrze ciąży przynosi skutek odwrotny – dzieci mają mniejszą skłonność do wystąpienia otyłości. Takie zależności można wytłumaczyć rozregulowaniem układu podwzgórzowej kontroli bilansu energetycznego. Niedobór składników energetycznych w okresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, który występuje w pierwszych miesiącach ciąży, prowadzi do rozwinięcia u płodu systemu regulacji, dążących do zapewnienia dodatniego bilansu energetycznego w celu uzupełnienia niedoborów. Powstaje zatem u dziecka model „oszczędności energii”, który skłania organizm do oszczędniejszego dysponowania składnikami odżywczymi i większą skłonnością do magazynowania tłuszczu. Ochronna rola niedożywienia w ostatnim okresie ciąży jest związana z mniej intensywnym różnicowaniem się adypocytów w tym okresie, spowodowaną mniejszą ilością energii do zmagazynowania.
Palenie papierosów
W badaniach dotyczących wpływu palenia na skłonność do otyłości stwierdzono, że liczba wypalanych papierosów jest proporcjonalna do ryzyka otyłości u dziecka. Związek przyczynowo-skutkowy takiego efektu nie jest dobrze poznany, ale prawdopodobnie wiąże się z uszkodzeniem przez nikotynę obszaru mózgu kontrolującego czynności przymusowe, co może powodować zmiany łaknienia prowadzące do otyłości.
Cukrzyca ciężarnych
Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że wpływ podwyższonego poziomu cukru we krwi matki może pogarszać ekspresję przekaźników nerwowych w czasie rozwoju płodu, co z kolei może zaburzać rozwój regulacji układu łaknienia w podobny sposób, jak niedożywienie w czasie ciąży. Ryzyko otyłości może być też bezpośrednio zwiększone z powodu dużej masy urodzeniowej, której przyczyną jest cukrzyca ciężarnych.
Wysoka masa urodzeniowa
Istnieje udowodniony związek między podwyższoną masą ciała noworodków, a zwiększonym ryzykiem otyłości w późniejszym wieku, co jest szczególnie widoczne u noworodków, których masa urodzeniowa jest wyższa niż 4 kg. Trudno jednak w tym wypadku oddzielić wpływ dużej masy urodzeniowej od współistniejącej otyłości matki czy cukrzycy ciężarnych. Można w tym wypadku mówić o powstaniu otyłości będącej rezultatem nieodwracalnego rozrostu tkanki tłuszczowej w czasie rozwoju płodu.
Sposób karmienia
W wielu badaniach stwierdzono, że karmienie piersią chroni przed otyłością ok. 1,5-2 razy. Znaczenie ma również czas karmienia oraz fakt, czy jest to wyłączny pokarm noworodka. Jak się okazuje najlepsza ochrona przed ryzykiem otyłości, to karmienie wyłącznie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka. Do czynników ochronnych zalicza się w tym przypadku: obecność czynników bioaktywnych w mleku matki, jednak mechanizm ich działania nie jest jeszcze dobrze poznany, może to być również skutek zmniejszenia się poziomu insuliny we krwi, lepsza kontrola bilansu energetycznego przez dziecko lub też wynik dłuższego kontaktu niemowlęcia z matką.
Nadmiar kwasów omega-6 w diecie
Zwiększona podaż kwasów tłuszczowych z grupy omega-6 w diecie (w tym w pokarmie matek karmiących) może prowadzić do otyłości w wieku późniejszym, co jest spowodowane pobudzeniem różnicowania się preadypocytów. Mechanizm działania tych kwasów polega na przekształceniu kwasu linolowego w kwas arachidonowy, który z kolei jest silnym aktywatorem różnicowania się komórek tłuszczowych i ich nieodwracalnego namnożenia.
Nadmiar białek w diecie
Badania wskazują, że zbyt duża podaż protein w diecie dziecka sprzyja tyciu poprzez stymulowanie wydzielania IGF-1 (insulinopodobnego czynnika wzrostu), który z kolei prowadzi do intensywnego i nieodwracalnego rozrostu tkanki tłuszczowej. Trzeba mieć jednak na uwadze, że nie wszystkie doniesienia w tym aspekcie są jednoznaczne, ale rekomenduje się obecnie zmniejszenie podaży białka do niezbędnego minimum potrzebnego do prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka.
Nadmierny przyrost masy ciała w pierwszych miesiącach życia
Zbyt szybkie przybieranie na wadze, nawet jeśli wynika z korygowania niskiej masy urodzeniowej, sprzyja tyciu w późniejszym wieku. Nie stwierdzono jednoznacznie, czy przyspieszone zwiększanie się masy ciała jest wczesnym objawem takiej skłonności, czy też jest rzeczywiście przyczyną nadwagi. Za tą drugą hipotezą przemawia udowodniony związek między dodatnim bilansem energetycznym, a zburzeniem kontroli łaknienia u tych dzieci.
Nieprawidłowe nawyki żywieniowe
Nieprawidłowe nawyki żywieniowe w pierwszym okresie życia mogą prowadzić do rozchwiania równowagi energetycznej i co za tym idzie skłonności do tycia. Do czynników ryzyka nadwagi zalicza się: niewprowadzenie w odpowiednim wieku pokarmów o silnym smaku, zmuszanie dziecka do jedzenia, zła kolejność wprowadzania nowych potraw, rezygnacja z podawania potraw, które są przez dziecko odrzucane. Ciekawostką może być fakt, że nie udowodniono bezpośredniego wpływu nadmiernego spożycia słodkich potraw w pierwszych latach życia ze skłonnością do otyłości. Liczne badania wskazują, że słabość do słodyczy u dziecka nie powoduje ani nadmiaru spożycia energii, ani nie prowadzi do podjadania, ani nie ma związku z ryzykiem otyłości.
Problemy psychologiczne/emocjonalne
Nadmiar masy ciała może również wynikać z nadmiernego apetytu spowodowanego różnego rodzaju zaburzeniami emocjonalnymi np. nerwicą, depresją, brakiem samoakceptacji. Tego typu otyłość można skutecznie wyeliminować jedynie poprzez zdiagnozowanie źródła problemu i jego wyleczenie w czasie psychoterapii.
Karolina Bichta
