Sekty i nowe ruchy religijne – problematyka zagadnienia

Na przełomie XX i XXI wieku, w Polsce nastąpił rozwój działalności sekt i nowych ruchów religijnych. Szacuje się, że na świecie funkcjonuje ponad 100 milionów wyznawców różnych sekt, co stanowi 2,2 % ludności świata[1]. Połowa z nich zamieszkuje Amerykę Łacińską. Możliwe, że na świecie liczba sekt osiągnęła nawet 22 tysiące, z czego w Europie Zachodniej funkcjonuje ich 1,5 tysiąca. Zważywszy jednak na trudności przyjęcia jednoznacznej definicji tego zjawiska oraz dynamikę i różnorodność możliwości funkcjonowania i działanie w ukryciu, dane te są niewystarczająco wiarygodne i trudne do zweryfikowania. Podobnie rzecz wygląda w Polsce. Nie istnieją bowiem statystyki ukazujące faktyczne liczby ofiar dotkniętych konsekwencjami działalności destrukcyjnej. Liczby takich przypadków szacuje się od 300 tysięcy (Aleksander Posacki) do miliona (Dorota Zarębska-Piotrowska). Zespół ds. Sekt utworzony przy Komendzie Głównej Policji w Warszawie w 1999 roku podawał liczbę 350 tysięcy ofiar. Co do liczby sekt w Polsce szacuje się ją na 300 grup[2], jednakże nie są to dane konkretne i mogą posłużyć jedynie poglądowej analizie.

Jak wynika z zaprezentowanych danych, problem sekt w kraju istnieje, tym samym istnieje zagrożenie dla jednostek, czyli potencjalnych ofiar najbardziej kontrowersyjnych grup i ruchów religijnych. W związku z tym warto zwrócić uwagę na tę tematykę.

1.1.      Rozważania dotyczące definicji terminu: „sekta”, etymologia (pochodzenie) pojęcia

W celu przeprowadzenia analizy dotyczącej problematyki sekt, należy podjąć próbę zdefiniowania wyrazu: „sekta”. Nie jest to łatwe. Trudności te wynikają przede wszystkim z niejednoznaczności i wielopłaszczyznowości działań sekt, a także z powodu różnorodnych sposobów ich interpretacji dokonywanych przez: socjologów, psychologów, religioznawców czy prawników, którzy reprezentują odmienne, często wykluczające się stanowiska. Pomimo że terminologia ta wzbudza zainteresowanie naukowców i władz publicznych, do tej pory nie została stworzona jedna, uniwersalna i zarazem konkretna, traktująca problem systemowo i wyczerpująco definicja. Możliwe, że powodem tego jest teza, że słowo „sekta” należy do uniwersaliów, trudnych do powszechnie, czy nawet środowiskowo akceptowalnego zdefiniowania[3]. Ponadto, w odbiorze społecznym, słowo „sekta” jest nacechowane negatywnie. Prawdopodobnie spowodowane jest to patologią i dewiacją, które potocznie kojarzone są z ich działalnością lub też negatywnym stanowiskiem kościoła katolickiego, jakie wyraża on wobec omawianej problematyki. Kierowanie się emocjami w analizie powoduje pojawianie się kolejnych problemów terminologicznych[4]. Aby ułatwić zrozumienie omawianego problemu, należy dokonać prezentacji niektórych sposobów interpretacji tego terminu, ze wskazaniem na definicję funkcjonalną, wolną od wartości ocennych[5].

Już same pochodzenie słowa „sekta” budzi wiele kontrowersji. Badacze wyróżniają dwie, odmienne możliwości jego definiowania. W pierwszym znaczeniu, termin ten wywodzi się od czasownika: sequor (łac. iść, podążać za kimś) i oznacza ludzi podążających za swoim przywódcą. W drugim sposobie wyjaśniania, które źródło odnajduje w słowie secare (łac. odcinać, oddzielać), sekta oznacza „grupę religijną, która oderwała się od pierwotnej religii, nurtu; bądź odłam wyznaniowy jakieś religii czy grupę społeczną będącą w opozycji do reszty społeczeństwa”[6]. Także w Powszechnej Encyklopedii PWN, sekta interpretowana jest dwojako. Według definicji szerszej, jest nią odizolowana od środowiska zewnętrznego grupa społeczna, posiadająca własną, odmienną od powszechnej hierarchię wartości, na czele której stoi wyidealizowany przywódca, wymagający lojalności od podwładnych, dla których grupa ta stanowi najważniejszy, a czasami wręcz jedyny rodzaj więzi społecznych. W znaczeniu węższym, jest nią niewielka grupa społeczna, wyodrębniona jako skutek protestu przeciw sformalizowanej, macierzystej organizacji. W wyniku znaczenia, jakie nadał kościół katolicki wobec ruchów niekatolickich, przybiera ona pejoratywne (negatywne) zabarwienie[7].

W ujęciu socjologicznym, sekty definiowane są pod względem miejsca, jakie zajmują w społeczeństwie. Są to grupy społeczne charakteryzujące się izolacją od otoczenia, wynikającą z odrębnego, najczęściej opozycyjnego światopoglądu. Ponadto odznaczają się one cechami: silnymi więziami wewnętrznymi, lojalnością i posłuszeństwem wobec przywódcy, fanatyzmem wyznawania prawd oraz elitaryzmem[8]. Jednym z socjologów uwydatniających powyższe cechy sekt jest Mariusz Gajewski, który definiuje je, jako grupę ludzi posiadającą formalną strukturę i dominujący we wszystkich sferach życia światopogląd jej członków. Psycholodzy podchodzą do tego zagadnienia odmiennie. Nie rozpatrują sekt strukturalnie, lecz skupiają się na oddziaływaniu jednostkowym, w granicach sfer emocjonalnych. Powołują się na kontrolę umysłu i manipulację ze strony przywódców. Steven Hassan proponuje, aby sekty definiować przez pryzmat naruszania prawa swoich członków oraz uwzględniając negatywny wpływ na ich psychikę, często przy wykorzystaniu metod kontroli umysłu[9]. Analizując to pojęcie należy zwrócić uwagę na definicję kreowaną przez kościół katolicki. Widnieje ona w watykańskim dokumencie: Sekty albo nowe ruchy religijne i określa sektę, jako grupę religijną o indywidualnym światopoglądzie, zasadach i strukturze, wyłonioną jako opozycję wobec religii światowej. Religijne podejście definiowania sekt, odnosi się do dominacji i autorytarnego charakteru tych grup społecznych[10].

Na gruncie polskiego prawa pojęcie sekty nie istnieje. Chcąc jednak przeprowadzić rozważania nad terminologią sekt na podstawie przepisów prawa, należy dokonać ich analizy pod kątem kryminogennym. Sekta kryminogenna, to grupa ludzi powiązana wspólnym światopoglądem oraz stałymi bądź okresowymi formami kultu lub pseudokultu, o strukturze hierarchicznej (niekoniecznie formalnej), wyznająca zasady sprzeczne z prawem lub normami społecznymi[11]. Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce z 2000 roku, charakteryzuje grupy wyznaniowe pod względem ich patologicznego wymiaru. Autorzy podkreślają, że zbiorowość sekt to: „każda grupa, która posiadając silnie rozwiniętą strukturę władzy, jednocześnie charakteryzuje się znaczną rozbieżnością celów deklarowanych i realizowanych oraz ukrywaniem norm w sposób istotny regulujących życie członków; która narusza podstawowe prawa człowieka i zasady współżycia społecznego, a jej wpływ na członków, sympatyków, rodziny i społeczeństwo ma charakter destrukcyjny”[12].

Reasumując, główne cechy sekt, które umożliwią ich rozpoznanie i analizę konkretnych zagadnień w ujęciu ich działalności to: silnie rozwinięta struktura władzy – silna hierarchizacja, brak spójności między celami deklarowanymi a realizowanymi, zatajenie faktycznych reguł życia wspólnotowego[13], stosunek zależności dominacji i posłuszeństwa przy zastosowaniu technik manipulacji i kontroli umysłu, totalitarny charakter ideologii, izolacja w stosunku do reszty społeczeństwa[14].

1.2.       Sekta, a nowy ruch religijny – rozważania terminologiczne

Wyróżnione wyżej definicje przez niedookreślenia prezentują grupy zarówno toksyczne, jak i uczciwe na jednej płaszczyźnie. Z powodu niejasności pojęciowych, dochodzi do zatarcia granic między terminami dotyczącymi sekt i nowych ruchów religijnych. Sekty wykorzystują tę kwestię w dowolny sposób przypisując sobie neutralną rangę drugiego pojęcia[15].

Powszechnie w opinii społeczeństwa dochodzi do nadużywania terminu „sekta” wobec grup wyznaniowych, które nie powodują związku ze swą działalnością negatywnych skutków[16]. Powstaje pytanie: jak powinna postępować władza publiczna, określająca granice definicyjne, aby nie naruszać podstawowego prawa do wolności wyznania, przy jednoczesnej gwarancji bezpieczeństwa obywateli i ich ochrony przed niebezpiecznymi ruchami religijnymi?[17]. Termin „nowe ruchy religijne” jest pojęciem z założenia neutralnym i powszechnym. Odnosi się do wszystkich nowych, jak i odłamujących się od kościoła grup powstałych po drugiej wojnie światowej. Podmiotowy zakres mieszczący się w pojęciu „nowych ruchów religijnych” jest bardzo szeroki, a w jego skład wchodzą: nowe ruchy protestanckie, grupy oparte na doktrynach chrześcijaństwa, ruchy orientalne, afrykańskie, gnostyczne i ezoteryczne[18]. Są to zarówno małe, sformalizowane grupy ludzi pielęgnujących określone wartości religijne, jak i nurty filozoficzne, światopoglądowe odpowiadające na pytanie o sens istnienia, czy też w sposób niezobowiązujący zachęcające do podjęcia określonego rodzaju aktywności religijnej. Termin ten stosuje się, gdy nie istnieje możliwość jednoznacznej klasyfikacji kontrowersyjnej grupy, w celu uniknięcia narzucania stygmatu obciążającego badaną zbiorowość[19]. Słowo „nowe” oznacza w nim czas powstania ruchów oraz to, że jawią się one jako alternatywy wobec religii i kultur powszechnie obowiązujących. Kolejny wyraz: „religijne” odnosi się do zamierzeń podejmowanych przez przywódców, czyli określania wizji rzeczywistości sakralnej bądź religijnej, lub też poszukiwania odpowiedzi na pytania dotyczące sfer duchowych i uzyskiwanie ich przez rozwój umiejętności nadprzyrodzonych[20].

Dlaczego jedne grupy uznaje się zatem za sekty, a inne nie? Które z nich i na podstawie jakich kryteriów należy zaklasyfikować do tych destrukcyjnych? Jak zostanie ukazane w ostatnim rozdziale pracy, jedną z form działalności państwa w zakresie problematyki sekt jest obszar diagnozy zagrożeń powodowanych przez działalność analizowanych grup. W większości krajów Unii Europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych czy Kanadzie, w ostatnim czasie dochodzi do szybkiego rozwoju działalności nowych ruchów religijnych. W państwach tych, wprowadzone zostały regulacje prawne określające granice normujące aktywność sekt. Wyznacznikiem zagrożenia społecznego, staje się konflikt badanej grupy z normami prawnymi. Sektami destrukcyjnymi nazywane są grupy o charakterze religijnym, w obrębie których naruszane zostają prawa człowieka. Należy zauważyć, że różne rozumienie szkodliwości, wynika z odmienności kulturowych danych obszarów oraz z faktu, że w poszczególnych krajach istnieją inne unormowania prawne[21].

Watykański dokument, Sekty albo nowe ruchy religijne. z 1986 roku głosi: „Nie możemy być naiwnie pojednawczy. Zbadaliśmy działalność sekt w stopniu wystarczającym aby móc stwierdzić, że postawy i metody działania niektórych z nich są w stanie zniszczyć osobowość, dezorganizować rodziny i społeczeństwa.” Według tego dokumentu, podstawa rozróżnienia sekt wywodzących się z doktryny chrześcijaństwa, opiera się na wyznacznikach związanych z interpretacją i zmianami w Biblii[22]. Jednym z najważniejszych kryterium, ustalającym stopień zagrożenia badanej sekty lub grupy parareligijnej, jest jej tendencja do manipulowania umysłem, kradzieży tożsamości i wolności, a nawet zmieniania osobowości jednostek przez użycie często niedozwolonych metod[23]. Sposobom i technikom psychomanipulacji w sektach destrukcyjnych zostanie poświęcony drugi rozdział tej pracy.

Należy zwrócić uwagę na działalność polskiego rządu w myśl Raportu o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce z 2000 roku[24], w którym jego autorzy prezentują sposób odróżnienia sekt od nowych ruchów religijnych. Okazuje się, że najistotniejsze różnice między grupami religijnymi, a sektami można stwierdzić na podstawie celu, norm i struktury analizowanej grupy. Według autorów raportu istnieją wyznaczniki destrukcyjności sekt, określone właśnie na tej podstawie. Należą do nich: stopień rozbieżności między celami deklarowanymi a istniejącymi, utajenie norm grupowych oraz stosowanie manipulacji umysłu. Wyznacznikiem sekt, jest również silnie rozwinięta struktura władzy i bezwzględne podporządkowanie się członków przewodniczącemu, sprawującemu silną kontrolę nad podwładnymi[25]. Należy jednak zaznaczyć, że te aspekty w każdej z grup są zindywidualizowane i nie można dokonać według nich ogólnej klasyfikacji[26]. Analizując działalność sekt nie można rozgraniczać poszczególnych cech wymienionych wyżej. Grupy te bowiem dopuszczają się nadużyć stosując manipulację przy jednoczesnej silnie rozbudowanej strukturze władzy. Istnieją jednak instytucje charakteryzujące się znamionami sekt, jednak działające legalnie. Należą do nich: zakony, instytucje wojskowe lub firmy gospodarcze (jak Amway). W związku z tym nie wolno kategoryzować zbiorowości zważając jedynie na pojedyncze wyznaczniki destrukcyjności[27].

W celu sprecyzowania, czy jednostka ma kontakt z sektą, czy z nowym ruchem religijnym, przyjęto formy testowe pomagające określić charakter badanych grup. Za pomocą analizy psycho-socjologicznej badanego zjawiska w Wielkiej Brytanii, powstały tzn. „check-listy”, czyli listy prostych pytań lub zagadnień obejmujących problem całościowo, za pomocą których można określić jej destrukcyjny charakter. Do wyznaczników należą:

• prostota światopoglądu grupy,
• przywódca posiadający „nieograniczoną wiedzę w poznaniu prawd”,
• elitaryzm,
• odrzucenie tradycyjnych wartości,
•  odrzucenie racjonalizmu,
• określanie grupy mianem „prawdziwej rodziny”,
•  indoktrynacja,
•  przynależność do grup staje się przyczyną zerwania więzi z rodziną i dawnymi znajomymi, pozbawienie tożsamości.[28]

Chrześcijański Instytut Badawczy w Toronto prezentuje dziesięć cech, które powinny charakteryzować grupę zakwalifikowaną w państwie do grup o charakterze niszczącym. Należą do nich: kontrola umysłu, zmiany w diecie uczestnika, charyzmatyczne przywództwo, zwodzenie adeptów, elitaryzm, alienacja, zabranie tożsamości i prywatności, totalitarny światopogląd, wyzysk i doprowadzenie członków do przemęczenia. Grupy destrukcyjne nastawione są na całkowitą kontrolę jednostek, manipulację i pozbycie autonomicznego światopoglądu.[29]

W Polsce istnieje podobna klasyfikacja sekt głoszona przez Dominikańskie Centrum Informacji o Sektach i Zagrożeniach Duchowych we Wrocławiu, która zawiera listę osiemnastu punktów świadczących o zagrożeniu ze strony sekt.[30] Według wyznaczników Komendy Głównej Policji, współpracującej z Dominikańskim Ośrodkiem Informacji o Nowych Ruchach Religijnych i Sektach, mianem sekt destrukcyjnych określić można grupy: „izolujące się społecznie i geograficznie od reszty społeczeństwa, uzależniające uczestników psychicznie i ekonomicznie za pomocą technik psychomanipulacyjnych, wytwarzające ostry podział rzeczywistości na to, co święte we wspólnocie i to, co diabelskie po za wspólnotą, łącznie z postulatem zniszczenia tego, co zewnętrzne, których liderzy przypisują sobie boski autorytet i prawo decydowania o ważnych decyzjach życiowych pozostałych uczestników, wspólnoty dążące do realizacji uproszczonych celów w uproszczony sposób, wpajające swoim członkom przekonanie o elitarności ruchu i niechęci do jakiegokolwiek dialogu światopoglądowego, prowadzących pod pozorem działalności religijnej zorganizowaną działalność przestępczą”[31]. Zdaniem psychologów oraz działaczy Ruchu Obrony Rodziny i Jednostki, w celu zdiagnozowania problemu przynależności jednostki do sekt stosuje się listę, na której odnaleźć można: zmianę diety, zmianę zachowania, kłopoty ze zdrowiem, przesadny krytycyzm, wrażenie nieobecności, stereotypowe wypowiadanie się, zerwanie dotychczasowych więzi, zawarcie nowych znajomości[32].

Podsumowując, „nowy ruch religijny” w porównaniu z sektą, ma szerszy zakres definicyjny oraz nie posiada tak pejoratywnego znaczenia, jak sekta. Zaprezentowany podział rozróżnienia tych pojęć nie wyklucza jednak, że funkcjonowanie ruchu religijnego w konsekwencji nie doprowadzi do jej działalności szkodliwej, a więc i przeobrażenia w sektę. Jednakże należy wystrzegać się pochopnego definiowania jako sekty grup, nie mających w swej działalności zamierzeń o charakterze szkodliwym społecznie.

1.3 Podział i klasyfikacja sekt

Autorzy raportu MSWiA dokonali podziału kontrowersyjnych zbiorowości pod względem kreowanych przez nich wierzeń, wyróżniając grupy: religijne, pozareligijne oraz synkretyczne[33]. Podział ten ukazuje, na jak szeroką skalę mogą one oddziaływać.

Jako pierwsze zostały wymienione tzn. sekty religijne, rozróżniane przez uwzględnienie przyczyn ich powstania oraz obiektu i źródła kultu. Biorąc pod uwagę ich etiologię (pochodzenie) można wyróżnić sekty wykreowane w wyniku odłamu od religii oraz sekty autonomiczne, powstałe równolegle wobec funkcjonujących wierzeń. Drugie kryterium, obejmujące charakterystykę źródła i obiektu kultu wyróżnia sekty: chrześcijańskie (nawiązujące do idei chrystianizmu), wschodnie (odwołujące się do buddyzmu i hinduizmu), islamskie (czerpiące z religii muzułmańskiej), neodeistyczne (odnoszące się do deizmu), czcicieli UFO (wierzący w cywilizacje pozaziemskie), teozoficzne – okultystyczne (upatrujące potężną moc magii, alchemii), satanistyczne (kultywujące szatana, lub stanowiące wyraz buntu wobec społeczeństwa), paranaukowe – uzdrowicielskie (działający na granicy psychologii i religii) czy wreszcie te wywodzące się z indywidualnych objawień[34].

Kolejną kategorię stanowią sekty pozareligijne. Scharakteryzować je należy odwołując się do sfer życia, które obejmują. Przywódcy kultów niejednokrotnie ingerują w duchową i indywidualną psychologię adeptów. Takie zachowanie nawiązuje do grup określanych mianem sekt psychoanalitycznych, które oferują pomoc w zakresie zwalczania życiowych trudności przy pomocy technik znanych psychologii klasycznej i psychoanalizie. Oprócz tych, istnieją również sekty edukacyjne, nazwane tak ponieważ pozostawiają piętno wśród adeptów, przez inwestycje w sfery szkoleń, praktyk, kursów, oferujących innowacyjne metody zdobywania wiedzy. Kolejną sferą życia, w jaką sekty mogą ingerować jest obszar medycyny i zdrowia. Tworzą się tu grupy terapeutyczne i uzdrowicielskie, które propagują techniki wychodzenia z nałogów, odmładzania lub uzdrawiania chorób, często praktykując irracjonalne sposoby działania. Obszarem działalności sekt są również: ekonomia i gospodarka. Grupy tego rodzaju dążą stosując techniki manipulacji psychologicznej do jak największych korzyści majątkowych. Często przywódcy grup zamieniają zyski pieniężne na uzyskiwanie wpływów w obszarze działalności państwa, stając się kreatorami sekt politycznych. Formacje gospodarcze prowadzą działalność wielopłaszczyznową opartą na zasadach rynku. W kraju, funkcjonują również sekty określane mianem alternatywnych, które zajmują się głoszeniem haseł propagujących odmienne, niż ogólnie przyjęte formy życia rodzinnego. Ponadto w klasyfikacji sekt należy wymienić sekty synkretyczne, odwołujące się do działań zarówno z dziedzin religii, jak i poza jej obrębem[35].

Sekty podzielić można również ze względu na ich stosunek wobec otaczającego świata. Wyróżnić należy te: odrzucające świat i go akceptujące. Klasyfikacja uwzględniająca ich odniesienie do wartości społecznych prezentuje sekty: konwertystyczne (zmieniające świat na lepsze, przez misyjną działalność), adwentystyczne (apokaliptyczne), pietystyczne (skoncentrowane na izolacji od świata) i gnostyczne (ceniące naukę)[36]. Z powodu tak różnorodnego podziału sekt, a także często występującego braku możliwości przypisania konkretnego charakteru działania badanej grupie, sekty należy badać z osobna, uwzględniając ich indywidualny charakter[37]. Według Macieja Szostaka, stosunek wobec zagrożenia wywoływanego działalnością tych grup przejawia się w dwóch odmiennych postaciach. Z jednej strony bagatelizowana zostaje szkodliwość ich aktywności, zaś z drugiej sekty są prezentowane przesadnie, uwydatniając ich nieograniczony zakres wpływów[38]. Doszukując się przyczyn tak skrajnych form oceniania badanego zjawiska, należy powołać się na braki w danych statystycznych i często emocjonalne rozumienie faktów. Ponadto sekty charakteryzują się często niezwykłą dynamiką rozwoju, przez co ich przemiany pozostają okryte tajemnicą w oczach opinii publicznej[39]. Przez jednych są one niedocenianie, przez innych koloryzowane jest ich zagrożenie, jednak w rzeczywistości często jednostki nie zdają sobie sprawy z tego, z jak niebezpiecznymi grupami mają do czynienia.

[2] Kamiński I., Badania nad sektami i nowymi ruchami religijnymi. Statystyka, literatura i inne źródła wiedzy o sektach, [w:] Kamiński I., Płodowski M. (red.), Sekty. Obrona czy tolerancja? Zagadnienia społeczno-prawne., Abigail, Toruń 2008.

[3] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.

[4] Szostak M., Sekty destrukcyjne. Studium metodologiczno-kryminalistyczne, Zakamycze, Kraków 2001, s. 26.

[5]Romańczuk-Grącka M., Kryminologiczne aspekty sekt destrukcyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2008, s. 24.

[6] Szostak M., dz. cyt., s. 27.

[7] Hasło: Sekta [w:] Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1976, s. 161.

[8] Kamiński I., Płodowski M. (red.), Sekty. Obrona czy tolerancja? Zagadnienia społeczno-prawne, Civitas Christiana, Toruń-Olsztyn 2008, s. 35.

[9] Kamiński I., Płodowski M. (red.), Sekty. Społeczno-polityczne aspekty zjawiska.,  Civitas Christiana, Olsztyn., s.342.

[10] Raport Watykański, Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwania duszpasterskie., [w:] http://www.czestochowaonline.pl/Raport%20Watyka%F1ski.pdf., z dnia 02.02.2012.

[11] Romańczuk-Grącka M., dz. cyt., s. 28.

[12] [13]Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.

[14]Romańczuk-Grącka M., dz. cyt, s. 32.

[15]Zwoliński A., Próba syntezy zjawiska sekty., [w:] Kamiński I., Płodowski M. (red.), Sekty. Społeczne i prawno-polityczne aspekty zjawiska. Zbiór studiów., Civitas Christiana , Olsztyn 2009, s.36.

[16] Szostak M., dz. cyt., s. 58.

[17]Mikrut G., Wiktor K., Sekty za zamkniętymi drzwiami, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 9.

[18] Rowiński G. Purzycka M., Inne Niebo, czyli w sieci szalonego proroka. Nowe ruchy i sekty religijne w Polsce, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1998.

[19] [20]Romańczuk-Grącka M., dz. cyt, s. 34.

[21] Szostak M., dz. cyt., s. 63.

[22]Raport Watykański Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwania duszpasterskie [w:] http://www.czestochowaonline.pl/Raport%20Watyka%F1ski.pdf., z dnia 02.02.2012.

[23] Rowiński G. Purzycka M., dz. cyt., s. 135.

[24]  Komenda Główna Policji, Sekty, w: www.policja.pl/download/1/5368/sekty.doc, z dnia 30.03.2012.

[25] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.

[26] Szostak M., dz. cyt., s. 75.

[27] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.

[28] [29] [30] Szostak M., dz. cyt., s. 62.

[31] Komenda Główna Policji, Sekty, w: www.policja.pl/download/1/5368/sekty.doc, z dnia 30.03.2012.

[32] Rowiński G. Purzycka M., dz. cyt., s. 138.

[33] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.

[34][35] Romańczuk-Grącka M., dz. cyt., s. 50.

[36] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012.

[37] Szostak M., dz. cyt., s. 69.

[38] Mikrut G., Wiktor K., Sekty za zamkniętymi drzwiami, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 70.