Przemoc rówieśnicza. Antropologiczne rozumienie „kozła ofiarnego”. Konformizm, posłuszeństwo

Analizując zjawisko przemocy rówieśniczej, należy zwrócić uwagę na zjawisko „kozła ofiarnego”.

W poniższym tekście zaprezentowane zostanie ujęcie antropologiczne tego zjawiska, w odniesieniu do psychologii społecznej i socjologii.

Do stosowania tego mechanizmu dochodzi w sytuacjach kryzysowych i przejawia się to w obarczaniu winą za zaistniałą sytuację pewne, wybrane grupy społeczne[1]. Według koncepcji Rene Girarda prześladowania powodują „akty przemocy legalne w formie lecz zdeterminowane przez zbrodniczy tłum”[2]. W nawiązaniu do definicyjnego ujęcia przemocy rówieśniczej powyższe stwierdzenie jest wyostrzone. Celem jego ukazania jest jednak antropologiczne zrozumienie i pogłębienie tematu. W podanym nurcie definicyjnym społeczeństwo, w tym grupy rówieśnicze potrzebują „kozła ofiarnego”, aby przetrwać. Sama struktura nie ma znaczenia tyle, co ofiara, która obarczona zostanie winami za wszelkie kryzysy dotykające ludzkość. Walka z przeciwnościami losu sprowadza się do relacji wspólnota – jednostka. Liderzy poszukują ofiar, aby czuć się lepiej (zachowując wyższość, autorytet). Podlegli natomiast chcąc zwrócić na siebie uwagę starają się przez kontrast z innymi uwidocznić swoje zalety. Tak zwany: „wyścig szczurów” nie ma granic i każde chwyty są dozwolone. Gdy tylko wybitna jednostka pokaże swoją słabość może okazać się, że jest za słaba aby wytrzymać z presją i zazdrością innych. Piętnowana stanie się ofiarą, ponieważ w oczach otoczenia mogła na przykład stanowić zagrożenie.

Konformizm, posłuszeństwo

W tym miejscu należy rozważyć: jak to się dzieje, że złe i poniżające traktowanie ludzi może być akceptowane przez milczącą aprobatę otoczenia – świadków[3]. Jest to zjawisko konformizmu i posłuszeństwa wobec autorytetu, które można zaobserwować zarówno wśród dorosłych, ale i wśród najmłodszych przedstawicieli społeczeństwa, w szkołach czy na boiskach szkolnych. Do uległości dochodzi ponieważ jednostka boi się odrzucenia, w związku z czym podporządkowuje się przewadze większości. Drugą możliwością jest naśladowanie zachowania większości i dopasowanie swoich reakcji do innych, aby zachowanie nie odbiegało od reszty. Dochodzi do niego szczególnie przy podporządkowaniu się liderom, osobom dominujących, przewodniczącym…[4] Najistotniejszym aspektem ulegania ślepemu posłuszeństwu wobec wyższej władzy jest zaufanie wobec autorytetu i poczucie jego bezpośredniej obecności, istnienie norm społecznych ściśle określających stosunki wzajemnych osób oraz ustanowienie ról i hierarchii ważności w danej społeczności. Podłożem dla społecznego przymusu jest naiwność w myśl, której powszechnie akceptuje się narzucone z góry ograniczenia. Już od najmłodszych lat internalizujemy (przyswajamy) zasady posłuszeństwa np. w szkołach zachowanie ciszy, nie wymądrzania się, milczenia, nie ruszania się. Dążenie do takiej jednomyślności obniża zdolność krytycznego myślenia, przyczyniając się do zjawiska myślenia, rozumienia grupowego[5]. Ludzie dają się złapać w pułapkę wpływu społecznego. W odpowiedzi na żądania wyrażone wprost albo i nie, zmieniają oni swoje zachowanie i podporządkowują się oczekiwaniom innych[6].

Powyższe mechanizmu kształtują postawy stanowiące reakcję na przemoc rówieśniczą. O reakcjach i sposobie radzenia sobie z nią informacje umieszczone zostaną w kolejnych częściach prezentacji tego typu przemocy. Na co jednak w tym momencie należy zwrócić uwagę, to ogólnospołeczne mechanizmy kreujące wolę podporządkowania się do panujących reguł i szanowania powiedzenia – milczenie jest złotem. Czy jednak jest to właściwe podejście wobec problemu jakim jest przemoc rówieśnicza?

Marta Soczewka