Naruszenia prawa w wyniku działalności sekt destrukcyjnych

Nadużycie prawa rodzinnego jako wynik działań sekt destrukcyjnych

Przez działalność sekt (szczególnie tę destrukcyjną) naruszone zostają normy prawa rodzinnego[1]. Największą liczbę spraw (aż 50) w sądach rodzinnych w Polsce, związanych z działalnością omawianych grup, odnotowano w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Tematycznie odwoływały się one do: ograniczenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej, rozwodów, alimentów, ubezwłasnowolnienia częściowego lub całkowitego osób przynależących do sekt. Wzrost zarejestrowanych w tym okresie czynów odnosi się do spraw związanych z nieletnimi członkami grup satanistycznych i rozprzestrzeniania wśród nich demoralizacji. Należy zaznaczyć, ze spośród wszystkich spraw rozpatrywanych w tych sądach, te dotyczące sekt są wyróżniane na podstawie subiektywnych opinii badaczy[2]. Nie istnieją żadne wiarygodne źródła danych dotyczące faktycznego stanu przestępczości omawianych zbiorowości. Nieznana pozostaje bowiem „ciemna liczba” przestępstw, która w przypadku sekt destrukcyjnych może być wysoka z powodu niejasności pojęciowej oraz zatajenia ze strony ofiar i sprawców o popełnionym czynie[3].

Według prawa rodzinnego ochronie podlega przede wszystkim jednostka pozostająca pod opieką wychowawczą[4]. W tym miejscu pojawia się pytanie, jakie kroki rozpocząć może sąd rodzinny, w zgodzie z obowiązującym kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, jeżeli chodzi o dobro dziecka poddanego oddziaływaniu sekty. Zależność ingerencji polega na faktycznym stanie dziecka, to znaczy czy jest poddane działaniom grupy, czy tylko zagrożone jego wpływem. Bezpośrednie niebezpieczeństwo występuje gdy rodzic jest członkiem sekty lub gdy dziecko ma stały kontakt z tym otoczeniem. Jeżeli sąd ma wątpliwości co do stanu oddziaływania sekty może ustanowić stały nadzór kuratora nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej (art. 109 §1 i §2 pkt. 3 k.r.o.). Jeżeli jednak dobro dziecka jest narażone w skutek zaangażowania rodziny w działalność grupy, celem sądu będzie, aby znalazło się ono poza jej oddziaływaniami. W przypadku władzy rodzicielskiej sąd może ustanowić: odebranie dziecka z sekty na wniosek rodzica, któremu przysługuje władza rodzicielska (art. 100 k.r.o.), rozwód lub separację oraz związany z tym podział władzy rodzicielskiej i nadanie jej osobie nie przynależącej do sekty (art. 106 k.r.o.), umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo wychowawczej w celu odcięcia go od oddziaływania sekty (art. 109§1 i §2 pkt. 5. k.r.o.) skierowanie władzy rodzicielskiej do osoby nie podległej oddziaływaniu sekty w przypadku gdy rodzice nie żyją razem ale obydwoje sprawują pieczę nad wychowaniem dzieci (art. 107 k.r.o.). W myśl art. 109 §1 k.r.o. sąd ma na celu zlikwidowanie zagrożenia skierowanego wobec dziecka i tym dobrem przede wszystkim się kieruje[5]. Raport MSWIA ukazuje, że przestępstwa dokonywane w obszarze naruszeń prawa rodzinnego należą do najszerszej kategorii szkód prawnych wyrządzanych w ramach działalności sekt. Ponadto przepis art. 27 ustawy o wolności sumienia i wyznania gwarantuje prawną możliwość ingerencji państwa, jeżeli zagrożenie skierowane jest w kierunku władzy rodzicielskiej[6].

Normy prawa cywilnego i administracyjnego, a działalność sekt

Nie tylko prawo rodzinne zostaje naruszone w wyniku działalności sekt. Do nadużyć dochodzi także na polu prawa cywilnego i administracyjnego. Stanowią one podstawę do: ochrony dóbr osobistych, zaradzania negatywnym skutkom oświadczenia woli oraz obowiązku naprawienia szkody i otrzymania przez ofiary zadośćuczynienia za wyrządzone im tzn. „krzywdy niematerialne”[7]. Do naruszeń prawa administracyjnego w tym zakresie należą: „niszczenie dokumentów tożsamości, niezgłaszanie narodzonych dzieci, niedopełnienie obowiązku meldunkowego, nadużycia finansowe (niewłaściwe naliczanie podatku VAT), sprowadzania z zagranicy samochodów osobowych i innych, samowole budowlane, odmowa realizacji obowiązku szkolnego, wyłudzenie wartościowych darów dla nieistniejących osób prawnych, na fikcyjne cele lub w ilościach wskazujących na nadużywanie przywileju celnego oraz wyłudzania pieniędzy na rzekomo prowadzoną działalność charytatywną”[8].

Dobra osobiste posiadają bezwzględny charakter i są przydzielone do podmiotowych praw osób fizycznych. Według prawa cywilnego należą do nich: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko, pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, twórczość artystyczna, twórczość wynalazcza i racjonalizatorska (art. 23 k.c.)[9]. W destrukcyjnej działalności sekt większość z wyżej wymienionych dóbr jest naruszana[10]. Jeżeli do takich naruszeń dojdzie, poszkodowani na mocy kolejnych artykułów mogą ubiegać się o naprawienie szkody (art. 24§2 k.c.) lub zaprzestania działania od strony krzywdzącej (art. 24§1 k.c.) Ponieważ nie istnieje jednoznaczny zakres ochrony dóbr osobistych, w orzecznictwie dochodzić może do powiększenia pola interpretacji. Wszystkie czynności prawne wiążą się z oświadczeniem woli (art. 60 k.c.). W przypadku grup psychomanipulacyjnych istnieją sytuacje, kiedy dochodzi do wad oświadczenia woli w wyniku takich stanów psychiki, lub wiedzy, które niekorzystnie wpływają na stan ich ważności. Silne naciski i oddziaływania manipulacyjne mogą wpływać na pochopne decyzje adeptów. Kiedy jednostka podejmując czynności prawne była niedoinformowana, wprowadzana w błąd przez przywódcę sekty lub nie była w pełni świadoma swego stanu, może uchylić się od konsekwencji podjętych już kroków. Do takich sytuacji należą: stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażanie woli (art. 82 k.c.), pozorność (art. 84 k.c.), błąd (art. 84 k.c.), podstęp (art. 86 k.c.), groźba (art. 87 k.c.). Najistotniejsze stają się normy regulujące problemy związane z nieważnością i uchylaniem skutków prawnych zaistniałych w wyniku psychomanipulacyjnej działalności grup manipulacyjnych. Kolejnym aspektem wartym zauważenia jest obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienie. Art. 415 k.c. ukazuje prawo do upomnienia się o naprawienie szkody wobec osób winnych jej wyrządzenia[11].

Działalność sekt w ujęciu prawa karnego

Zabezpieczeniem ładu społecznego i gwarancją przestrzegania wolności obywateli są między innymi przepisy prawa karnego[12]. W obszarze prawa prezentują one uniwersalizm oraz opierają się o zasadę subsydiarności. Mają one zastosowanie gdy dochodzi do poważnych zamachów zarówno wobec stosunków społecznych, jak i dóbr należące do tych podmiotów. Takiej ochronie podlega również wolność sumienia i wyznania (art. 194-196 k.k.). Nie istnieje jednak wiele przestępstw penalizowanych w tym zakresie. Karze podlegają: ograniczenie praw człowieka w obszarze jego przynależności wyznaniowej lub bezwyznaniowości, złośliwe przeszkadzanie obrzędom religijnym oraz znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca doświadczania obrzędów. Omawiając problem sekt  należy podkreślić, że w systemie prawa karnego nie istnieją przepisy zabraniające oddziaływań psychomanipulacyjnych, które są charakterystyczne dla destrukcji dokonywanej w prezentowanych grupach[13]. Zakazom prawnym podlegają jednak inne zachowania naruszające wolność adeptów, jak groźba popełnienia przestępstwa na szkodę innej osoby lub szkodę osoby najbliższej (art. 190 k.k.), zmuszenie do określonego zachowania (art. 191 k.k.). Ponadto w sektach dochodzi do: „bezprawnego pozbawienia człowieka wolności” (art. 189 k.k.), spowodowania uszczerbku na zdrowiu zarówno fizycznym, jak i psychicznym (art. 157 k.k.), rozporządzenia cudzym mieniem, wprowadzenia w błąd i wyzyskania błędu w celu uzyskania korzyści majątkowych (art. 286 k.k.), a w przypadku sekt satanistycznych znieważenia zwłok, szczątków ludzkich lub miejsca spoczynku (art. 262 k.k.), propagowania myśli totalitarnych i faszystowskich (art. 256 k.k.). W sektach dochodzi również do nadużyć na tle seksualnym, których konsekwencje w kodeksie karnym są regulowane w artykułach 197–205 k.k.[14]. Oprócz wyżej wymienionych, według autorów Raportu MSWiA, w odniesieniu do unormowań kodeksu karnego, w sektach dochodzi do przestępstw zawartych w następujących artykułach: art. 148§1 k.k. (zabójstwo), art. 159 k.k. (udział w bójce z użyciem niebezpiecznego przedmiotu) oraz art. 270§1 k.k. (fałszerstwo dokumentu)[15].

Analizując sekty destrukcyjne w ujęciu prawa karnego, pojawia się pytanie, czy działalność tych grup można rozpatrywać jako formę przestępczości zorganizowanej. W opinii Tadeusza Hanauska odpowiedź jest twierdząca. Szczególnie w oszustwach finansowych lub wyzysku sił ludzkich, sekty można zaklasyfikować do grup dopuszczających się przestępczości zorganizowanej[16].

Reasumując, sekty destrukcyjne i ich negatywne oddziaływanie związane z poszczególnymi formami wiktymizacji stanowią pole zainteresowania prawa karnego. Prawo polskie reguluje prawno-karną ochronę wolności obywateli, które niejednokrotnie naruszane są przed destrukcyjną działalność sekt. Jest to niestety niewystarczająca ochrona, ponieważ nie istnieją żadne kary wobec omówionych wcześniej psychomanipulacyjnych technik oddziaływania na ofiary. Zarówno techniki werbunku, selekcji jak i wykorzystywania ofiar nie podlegają sankcjom prawnym.

[1] Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku, Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, Dz. U. z 2011 r., Nr 149 ze zmianami [2] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012. [3] Hołyst B., Kryminologia, PWN, Gdańsk 2001, s. 65-66. [4] Kamiński I.,Płodowski M. (red.),Społeczne i prawno-polityczne aspekty zjawiska, Civitas Christiana,Olsztyn 2009., s. 216-227. [5] Haak H., Rola sądu rodzinnego w sytuacji przynależności dziecka do sekty, w: Nowak W., Ropiak S., (red.), Sekty jako wyzwanie społeczne i religijne, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2005, s.137. [6] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r., Ustawa o wolności sumienia i wyznania, Dz.U.00.26.319 2004-01-01 ze zmianami. [7] Kamiński I., Wybrane normy prawa cywilnego w kontekście działalności tzw.Sekt i nowych ruchów religijnych, w: Gajewski M. (red.), Kontrowersyjne grupy kultowe i sekty, analiza psychologiczna i prawna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, s. 223-247. [8] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:] www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012. [9] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, Kodeks cywilny, (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93, ze zmianami) [10] Pytlak M., Rozpoznać sektę, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005, s. 181. [11] Kamiński I., Wybrane normy prawa cywilnego w kontekście działalności tzw. Sekt i nowych ruchów religijnych, w: Gajewski M. (red.), Kontrowersyjne grupy kultowe i sekty, analiza psychologiczna i prawna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, s. 223-247. [12] Kruszewska A., Naruszenia norm prawa przez sekty i nowe ruchy religijne, oraz propozycje nowelizacji w tym zakresie, w: Kamiński I., Płodowski M. (red.), Sekty. Społeczne i prawno-polityczne aspekty zjawiska, Civitas Christiana, Olsztyn 2009., s. 217. [13] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997 Nr 88, poz. 553 ze zmianami).  [14] Pytlak M., Rozpoznać sektę, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005   [15] Wiktor K., Mikrut G., Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opr. Międzyresortowy Zespół ds. Nowych Ruchów Religijnych MSWiA, Warszawa 2000, [w:]www.msw.gov.pl/ftp/pdf/raport_o_sektach.pdf., z dnia 30.01.2012 [16]Guzik-Makaruk E.,Sekta religijna a obowiązujący system prawa karnego. Wokół definicji i jej potrzeby.,w:Gajewski M.(red.), Kontrowersyjne grupy kultowe i sekty, analiza psychologiczna i prawna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, s.203.