Aspekty prawne przemocy rówieśniczej

Przemoc rówieśnicza to pojęcie bardzo złożone i trudne do jednoznacznego zdefiniowania, w polskim prawie w zasadzie nie występuje.

Chcąc uzyskać pełną definicję przemocy rówieśniczej musielibyśmy na nią spojrzeć z perspektywy pedagogiczno-socjologiczno-psychologiczno-prawnej. Próby opisania przemocy rówieśniczej jako tylko i wyłącznie zjawiska prawnego wiązać się muszą z zawężeniem tego pojęcia.

W prawnym zdefiniowaniu przemocy rówieśniczej mogą być pojęcia, przemocy w rodzinie oraz znęcanie Przemoc w rodzinie zdefiniowana jest w art. 2 pkt 2 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U.2005.180.1493 ze zm.) i brzmi ona następująco: „przemocy w rodzinie – należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą”.

Znęcanie natomiast uregulowane jest przez Kodeks karny (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553 ze zm.), a konkretniej przez art. 207 § 1 tego kodeksu: „Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”.

Warto jednak zauważyć, że mimo szerokiego ujęcia przemocy w tych definicjach (przemoc fizyczna i psychiczna) definicje te mogą nam jedynie pomóc w stworzeniu prawnej definicji przemocy rówieśniczej, ale same w sobie taką definicją nie będą, będzie tak przede wszystkim w związku jednostronnym charakterem przemocy w rodzinie i znęcania (sprawca i ofiara to dwie różne osoby), co całkiem inaczej kształtuje się przy przemocy rówieśniczej.

Na prawną definicję przemocy rówieśniczej składa się sześć elementów:

wiek sprawcy/ofiary: posługując się pojęciem przemocy rówieśniczej mamy na myśli przemoc, której ofiara oraz sprawca są niepełnoletnie, co w kwestiach prawnych ma bardzo duże znaczenie ze względu na przepisy, które będą do tych osób stosowane;
działanie w grupie: przemoc rówieśnicza to przemoc mająca miejsce w grupach, mogą to być zarówno grupy formalne (klasa, szkoła) lub nieformalne (znajomi z podwórka, koledzy z siłowni itp.);
łamanie norm: aby móc rozpatrywać pojęcie przemocy rówieśniczej w kontekście polskiego prawa musimy mieć do czynienia ze złamaniem przez sprawcę jakieś normy prawnej, przede wszystkim chodzi tu o lekceważenie i łamanie norm prawa stanowionego (cywilnego, karnego, administracyjnego itp.) ale również łamanie norm prawnych szeroko rozumianych (regulaminów, przepisów prawa porządkowego, organizacyjnego);
miejsce działania: przemoc rówieśnicza zazwyczaj jest związana z określonym miejscem (szkoła, akademik, osiedle, klub sportowy)
umyślność działania: sprawca przemocy rówieśniczej dokonując danego czynu ma zamiar dokonania czynu zabronionego;
ponadto warto również zauważyć, że w przypadku przemocy rówieśniczej zazwyczaj mamy do czynienia z przemiennością ról ofiar i sprawców, w związku z tym, że przemoc rówieśnicza ma miejsce w określonej grupie i określonym miejscu bardzo często role członków tej grupy są zmienne, raz dana osoba jest ofiarą, żeby za chwilę stać się sprawcą.

Po przeanalizowaniu powyższych punktów można spróbować nakreślić prawną definicję przemocy rówieśniczej i uznać, że: Przemoc rówieśnicza to zachowanie polegające na umyślnym łamaniu pewnych norm (często prawnych), polegające na działaniu bądź zaniechaniu działań, mająca miejsce w konkretnej grupie działającej na określonym obszarze/w określonym miejscu, popełniana przez nieletniego/nieletnich w stosunku do innego nieletniego/innych nieletnich, gdzie bardzo często te same osoby pełnią na przemian rolę ofiar i sprawców. Należy jednak cały czas pamiętać o tym, że jest to definicja zawężająca i nie należy się jej ściśle trzymać.

Przemoc rówieśnicza obejmuje bardzo szerokie spectrum działań i zaniechań, może przyjmować formę zarówno czynów karanych jako przestępstwa (wykroczenia, czyny karalne), jak i czynów naruszających jedynie regulamin/umowę/ustalenia wiążące jedynie grupę, do której należy sprawca. Przemoc rówieśnicza przybierająca formę czynów karanych jako przestępstwa to przede wszystkim: groźby, szantaże, zniewagi, zniesławienia, pobicia, zmuszania do wykonania określonych czynności, czy niszczenie rzeczy (mobbing rówieśniczy) a także: kradzież, rozbój czy przemoc seksualna.

W związku z tak szerokim katalogiem czynów mieszczących się w definicji przemocy rówieśniczej szeroki będzie zakres odpowiedzialności, jaką może ponieść sprawca. Sprawca może odpowiadać zarówno na gruncie prawa karnego, prawa cywilnego jak i prawa administracyjnego. Odpowiedzialność prawną w związku z przemocą rówieśniczą ponosić będą również rodzice lub opiekunowie prawni na gruncie prawa cywilnego oraz prawa rodzinnego i opiekuńczego. Warto również zauważyć, że bardzo często za ten sam akt przemocy rówieśniczej sprawca zostanie pociągnięty do odpowiedzialności ze wszystkich podstaw prawnych, np. uczeń gimnazjum – sprawca pobicia będzie odpowiadał przed sądem rodzinnym za czyn karalny (prawo karne), przed sądem cywilnym za wyrządzoną szkodę (prawo cywilne) oraz przed dyrektorem szkoły za naruszenie statutu szkoły (prawo administracyjne).

Przemoc rówieśnicza jako przestępstwo, wykroczenie oraz czyn karalny.

Jeżeli mamy na myśli przemoc rówieśniczą to najczęściej myślimy o niej jako o przestępstwie, wykroczeniu lub czynie karalnym.

Zasady odpowiedzialności karnej za popełnienie przestępstwa, wykroczenia oraz czynu karalnego będą różne w zależności od wieku sprawcy:

nieletni przed ukończeniem 13 roku życia dopuszcza się czynu zabronionego – sąd traktuje popełnienie takiego czynu wyłącznie jako przejaw demoralizacji i może zastosować jedynie środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich;
nieletni między 13 a 17 rokiem życia dopuszcza się czynu zabronionego – co do zasady sąd stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich; jeżeli jednak nieletni ukończył lat 15 i dopuścił się czynu zabronionego:

1. zamach na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;
2. zabójstwo i morderstwo;
3. umyślne ciężkie uszkodzenie ciała;
4. umyślne sprowadzenie katastrofy godzącej w bezpieczeństwo powszechne;
5. przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosującego; podstęp, gwałt na osobie lub 6. groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu;
7. umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji;
8. zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą;
9. wzięcie lub przetrzymanie zakładnika;
10. rozboje;

może odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie Karnym, o ile sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne;
sprawca między 17 a 18 rokiem życia dopuszcza się czynu zabronionego – co do zasady sąd stosuje przepisy Kodeksu Karnego oraz Kodeksu Wykroczeń – sprawca nie jest już nieletni, ponieważ skończył lat 17. Wyjątkowo jednak sąd zastosuje zamiast kary środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli popełniony czyn jest występkiem, a okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Zasady odpowiedzialności karnej za popełnienie przestępstwa określa Kodeks karny (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553 ze zm.). Przestępstwo jest to czyn zabroniony, popełniony z zamiarem (zawiniony), uznany za zasadniczo społecznie szkodliwy lub niebezpieczny, konkretnie zdefiniowany i zagrożony karą. Czyn będący przestępstwem może polegać na działaniu lub też na zaniechaniu.

Kodeks karny dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki. Zbrodnią jest czyn zabroniony, zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą, a występkiem jest czyn zabroniony, zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Czyn sprawcy popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, tzn. chce go popełnić, albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi, natomiast czyn popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał lub mógł przewidzieć. Warto jednak pamiętać, o tym co ustaliliśmy w pierwszej części niniejszego opracowania, a mianowicie tym, że przemoc rówieśnicza to czyn polegający na umyślnym łamaniu norm, a co z tym związane przemoc rówieśnicza będzie zawsze przestępstwem umyślnym.

Przemoc rówieśnicza jako przestępstwo to przede wszystkim: groźby, szantaż, zniewagi, zniesławienie, pobicia, zmuszania do wykonania określonych czynności, niszczenie rzeczy, kradzież, rozbój czy przemoc seksualna.

Zasady odpowiedzialności karnej za popełnienie wykroczenia określa Kodeks wykroczeń (ustawa z dnia 20 maja 1971 roku Kodeks wykroczeń, Dz.U.2013.482 – tekst jednolity). Wykroczenie jest to czyn społecznie szkodliwy zagrożony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia karą aresztu (od 5 do 30 dni), ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł albo nagany. O odpowiedzialności za wykroczenia decydują te same elementy, które stanowią o istocie przestępstwa, czyli przede wszystkim wina i bezprawność czynu. Wykroczenie jest jednak w stosunku do przestępstwa traktowane zdecydowanie łagodniej. Wykroczenie podobnie jak przestępstwo można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Na sprawcę wykroczenia poza karami może zostać nałożony środek karny (zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, nawiązka, obowiązek naprawienia szkody, podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób i inne).

Przemoc rówieśnicza jako wykroczenie to przede wszystkim niszczenie lub kradzież rzeczy o wartości poniżej czwartej części minimalnego wynagrodzenia (około 420 zł).

Zasady odpowiedzialności karnej za popełnienie czynu karalnego określa natomiast ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. 1982 r. Nr 35 poz. 228 ze zm.). Większość uczniów stosujących przemoc rówieśniczą nie popełnia przestępstw i wykroczeń, gdyż nie ukończyła jeszcze 17 lat. W stosunku do nich zastosowanie mają więc przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Wyżej wspomniana ustawa nie posługuje się pojęciem przestępstwa czy wykroczenia, a używa pojęcia czynu karalnego. Celem stosowania ustawy w sprawach nieletnich jest resocjalizacja i wychowywanie sprawcy a nie jego ukaranie.

Postępowanie wobec nieletniego – sprawcy czynu karalnego toczy się przed sądem rodzinnym a nie karnym.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich stanowi, że przewidziane w niej środki podejmuje się jedynie w wypadkach, gdy nieletni wykaże przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego.

W stosunku do nieletniego popełniającego czyn karalny sąd rodzinny może:

udzielić mu upomnienia,
zobowiązać go do określonego zachowania, w szczególności do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia przez niego w odpowiednich zajęciach o charakterze terapeutycznym lub szkoleniowym,
do zaniechania używania przez niego alkoholu lub innego środka odurzającego, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach.
ustanowić nad nim nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów,
ustanowić nad nim nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji lub osoby udzielającej poręczenia za nieletniego,
zastosować nad nim nadzór kuratora,
skierować go do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji lub instytucji zajmujących pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,
orzec zakaz prowadzenia przez niego pojazdów (również brak możliwości uzyskania uprawnień do prowadzenia pojazdów),
orzec przepadek rzeczy uzyskanych przez niego w związku z popełnieniem czynu karalnego,
orzec umieszczenie go w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym,
orzec umieszczenie go w zakładzie poprawczym – ale w zasadzie tylko wtedy, gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego,
sąd rodzinny może także zobowiązać rodziców lub opiekunów nieletniego do poprawy jego warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, poradnią zakładem pracy, w którym nieletni jest zatrudniony, lekarzem lub zakładem leczniczym. Może także zobowiązać rodziców lub opiekunów do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

Warto pamiętać, że w sprawie nieletniego sąd musi kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. W postępowaniu z nieletnimi sąd bierze pod uwagę jego osobowość, w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.

Odpowiedzialność cywilna za czyny będące przemocą rówieśniczą.

Odpowiedzialność cywilna uzależniona jest od zdolności do czynności prawnej, ta zaś podobnie jak przy odpowiedzialności karnej zależy przede wszystkim od wieku nieletniego.

Zgodnie z postanowieniami Kodeksu cywilnego (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny, Dz.U.1964.16.93 ze zm.): Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 426 Kodeksu cywilnego). Małoletnim, którzy nie ukończyli 13 lat nie można przypisać winy. W systemie polskiego prawa cywilnego odpowiedzialność za czyny takiej osoby jest przeniesiona na osobę sprawującą opiekę nad małoletnim, rodzica albo opiekuna prawnego (art. 427 Kodeksu cywilnego: Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczyni zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru […].).

Sytuacja zmienia się, gdy małoletni ukończy 13 lat, wtedy w grę wchodzi jego własna odpowiedzialność (i co do zasady wyłącza się wtedy odpowiedzialność sprawujących nadzór na podstawie art. 427 Kodeksu cywilnego) i odpowiada on za swoje czyny na podstawie art. 415 Kodeksu cywilnego: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Z chwilą ukończenia trzynastego roku życia przepisy polskiego prawa przypisują małoletniemu zdolność działania z rozeznaniem w zakresie czynów niedozwolonych (deliktów), a w następstwie tego – ponoszenie odpowiedzialności za szkodę spowodowaną takimi czynami.

Warto jednak pamiętać, że odpowiedzialność własna 13-latka nie wyłącza całkowicie odpowiedzialności rodziców czy też innych osób zobowiązanych do nadzoru, nie będą oni wprawdzie odpowiadali za czyny swojego dziecka (osoby powierzonej im pod opiekę) na podstawie wspomnianego już art. 427 Kodeksu cywilnego, ale będą odpowiadali za swoje zaniedbanie polegające na zawinionym niedopełnieniu obowiązku nadzoru. Rodzice (opiekunowie) mają obowiązek nadzoru nad swymi małoletnimi dziećmi, także tymi, które ukończyły 13 lat. Obowiązek ten nakładają na nich poniżej przytoczone przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.2012.788 j.t. ze zm.): art. 92. Dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską., art. 93. §1. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom., art. 95. §1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka. §2. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo. §3. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. oraz art. 96. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim […]. Warto również pamiętać, że możemy mieć do czynienia z sytuacją gdzie odpowiedzialność za ten sam czyn ponosić będzie sam małoletni i oraz osoba zobowiązana do opieki nad nim.

Przemoc rówieśnicza a szkoła.

Niezależnie od tego, czy czyn ucznia wyczerpuje znamiona przestępstwa, wykroczenia, czy będzie czynem karalnym, każdy przejaw przemocy rówieśniczej narusza przepisy administracyjne obowiązujące w szkole wynikające zarówno z ustawy o systemie oświaty jak i statutów, regulaminów i innych procedur wewnętrznych placówki.

Każda ze szkół powinna mieć własne, wewnętrzne przepisy dotyczące postępowania w przypadku wystąpienia w danej jednostce przemocy rówieśniczej. W związku z powyższym myślę, że omawiając kwestie aspektów prawnych przemocy rówieśniczej warto wspomnieć jeszcze o przepisach prawa karnego, które mają zastosowanie przede wszystkim w szkole i dotyczą odpowiedzialności nauczycieli/opiekunów/i innych osób mających wiedzę na temat występowania w danej grupie przemocy rówieśniczej.

Będą to np.:

art. 304 par. 1 Kodeksu postępowania karnego (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555 ze zm.): Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia wobec osoby zawiadamiającej lub osoby dla niego najbliższej przemocy lub groźby bezprawnej, można zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której ta osoba jest zatrudniona, lub na inny wskazany przez nią adres. oraz
art. 304 par. 2 Kodeksu postępowania karnego: Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw (…), a także
warto pamiętać, że niezawiadomienie o zaistnieniu lub nawet usiłowaniu popełnienia przestępstwa, m.in. przewidzianego w art. 163 i 252 Kodeksu karnego., podlega karze (art. 240 Kodeksu karnego) oraz, że
Funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu społecznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat dwóch (art. 231 Kodeksu karnego), (funkcjonariuszem publicznym jest np. dyrektor szkoły.).

Bibliografia

Bojarski T., Skrętowicz E. (2002), Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Lublin;
Filar M., (red) (2010), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa;
Ignatowicz J., Piasecki K., Pietrzykowski J., Winiarz J. (1990), Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, Warszawa;
Korcyl-Wolska M. (2004), Postępowanie w sprawach nieletnich, Kraków;
Polanowski J. (2003), Przemoc rówieśnicza – aspekty prawne, w Niebieska Linia, numer: 3/2003;
Swearer S.M., Espelage D.L., Napolitano S.A. (2009), Przemoc rówieśnicza. Zapobieganie i interwencje. Skuteczne strategie dla szkół, Warszawa.